Στα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης των προσφύγων στο Βύρωνα το πρόβλημα της εκπαίδευσης ήταν κυριολεκτικά βασανιστικό. Τον Αύγουστο του 1923 το “Πατριωτικό Ίδρυμα” ίδρυσε το «ΜΙΚΤΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟΝ ΠΡΟΣΦΥΓΟΠΑΙΔΩΝ ΣΤΑΔΙΟΥ». Δεχόταν μόνο μαθητές από τον προσφυγικό τομέα Σταδίου, που τότε περιελάμβανε μόνο τους κατοίκους του Βύρωνα και της Καισαριανής. Λειτούργησε υπαίθρια μέσα στα πεύκα του Ζαππείου. Διευθυντής του ήταν ο Αλέξανδρος Χαραλαμπόπουλος, ο μετέπειτα διευθυντής του 4ου Δημ. Σχολείου Βύρωνα της οδού Κολοκοτρώνη. Ήταν όμως πολύ μακριά από τα σπίτια του Βύρωνα. Έτσι πήγαιναν εκεί μόνο τα άστεγα προσφυγόπουλα, που είχαν κατακλύσει τη γύρω από το Παναθηναϊκό Στάδιο περιοχή.
Τα λίγα προσφυγόπουλα του Βύρωνα, που οι γονείς τους επέμεναν να τα στείλουν στο σχολείο, αναγκάζονταν αρχικά να πηγαίνουν, φυσικά με τα πόδια, στο προαύλιο του Προφήτη Ηλία, στο Παγκράτι, όπου στήθηκαν πρόχειρα κάποιες παράγκες. Επειδή δεν υπήρχαν θρανία, οι μικροί μαθητές έπαιρναν μαζί τους και τα σκαμνάκια τους. Λίγο αργότερα παρόμοιες σχολικές παράγκες στήθηκαν και στο χώρο γύρω από τον Άγιο Λάζαρο, που άρχισε σιγά – σιγά να παίρνει τη μορφή Πλατείας, αλλά και στο χώρο των σχολείων της Αγίας Τριάδας, που τότε άρχισαν να χτίζονται. Επίσης πρόχειρα σχολεία στήθηκαν και μέσα στο χώρο των ΝΕΩΝ ΒΥΡΩΝΟΣ. Τα γνωστά ως «τσίγκινα». Κάποιοι ελάχιστοι μάλιστα μαθητές από το Βύρωνα έφτασαν και μέχρι το Δημ. Σχολείο της οδού Ασπασίας στο Παγκράτι.
Τα νήπια είχαν καλύτερη τύχη, αφού αρκετά απ΄ αυτά πήγαιναν στο ΠΙΚΠΑ, στο Διοικητήριο του Αγίου Λαζάρου και τα περισσότερα ορφανά στο Μοργκεντάου, στην οδό Χρυσ. Σμύρνης, που λειτουργεί μέχρι και σήμερα.
Στη Ν. Ελβετία και στη Μεταμόρφωση δεν υπήρχαν βρεφονηπιακοί σταθμοί. Τους υποκαθιστούσαν οι λεγόμενοι «σπιτικοί». Κάποια γιαγιά κρατούσε επί πληρωμή στο σπίτι της τα νήπια, που οι γονείς τους εργάζονταν. Η πιο γνωστή στο Βυζάντιο ήταν η κυρά Μαρία στην οδό Κωνσταντινουπόλεως.
Πολύ αργότερα μετά την Κατοχή, το 1957, λειτούργησε και δημόσιο νηπιαγωγείο στην οδό Χειμάρας και Κολοκοτρώνη με πρώτη νηπιαγωγό την κα Νίνα. Σήμερα εκεί είναι η Τράπεζα Πειραιώς.
Η κατάσταση για τους μαθητές του Δημοτικού σχολείου βελτιώθηκε σημαντικά, όταν στις 16/11/24 εγκαινιάσθηκαν και άρχισαν να λειτουργούν τα σχολεία της Αγίας Τριάδας. Τα κτίρια αρχικά ήταν μόνο δύο, αυτά που βρίσκονται προς την οδό Δωδεκανήσου – Ερυθραίας, αλλά διέθεταν ένα τεράστιο προαύλιο. Στο συγκρότημα αυτό λειτούργησαν σταδιακά τρία Δημοτικά σχολεία. Το πρώτο, το δεύτερο και το τρίτο. Είναι χαρακτηριστικό ότι και μέχρι το 1939 το Γ΄ Δημ. Σχολείο με διευθυντή τον Καραβαγιόπουλο λειτουργούσε ακόμη σε παράγκες στη γωνία Μεσολογγίου και Κορδελιού, μέσα στο χώρο των ΝΕΩΝ ΒΥΡΩΝΟΣ. Μετά την επάνοδό του στην εξουσία το 1928 ο ίδιος ο Ελ. Βενιζέλος μίλησε από το μπαλκόνι του Α΄ κτηρίου προς το λαό του Βύρωνα, που είχε κατακλύσει το τεράστιο προαύλιο του σχολικού συγκροτήματος. Πρώτοι δάσκαλοι ήταν: Ο Λαμπίρης, ο Μανής, ο Σώκος, οι τρεις Ευαγγελίες (Λεώνη, Παρασκευοπούλου, Καλαμίου), ο Χίου, η Πόλυ, η Φιλάνθη, η Ραμαζάνη, η Ουρανία Φαφαλέν, η Σούλα και η Ιφιγένεια στο 1ο, η Δέσποινα Αραβατζανή, η διευθύντρια Σταυριάνθη, ο Λουκάς Παυλίδης, η Ελένη Λαιμογιάννη, ο Μπενής, η Μαρία στο 2ο, ο Σιόλας, η Βλόντη, η Καλλιόπη Τριπολίτου και ο Κνίτης που δίδαξαν και μετά την Κατοχή. Επίσης αργότερα ο Καρατζάς στο 2ο, ο Μποσινάκος, η Αθηνά Παπαδοπούλου, η Χρα, η Δέσποινα Στασού, ο Γεροθανάσης και ο ιεροδιδάσκαλος πατήρ – Γεώργιος, εφημέριος στον Άγιο Αρτέμιο, στο 2ο. Οι δύο τελευταίοι ήταν σπουδαίοι δάσκαλοι, αλλά ήταν και θιασώτες του ρητού «το ξύλο βγήκε απ’ τον παράδεισο». Στο 3ο Δημ. Σχολείο το 1946 δίδαξε ο Γεώργιος Αθ. Μποσινάκος από τη Ναύπακτο. Το 1947 απολύθηκε για λόγους πολιτικούς και επανήλθε το 1952. Διευθυντές μετά την απελευθέρωση έγιναν οι αδελφοί Κωστάκη (ο ένας στο Α΄ και ο άλλος στο Β’ και ο Καραβαγιόπουλος στο Γ΄). Γυμναστής φυσικά δεν υπήρχε. Αυτοσχεδίαζαν οι δάσκαλοι. Μόνο μετά την κατοχή άρχισε να ανατέλλει το άστρο του γυμναστή Ευθύμιου Κολοκυθά, του γνωστού Μέμου.
Αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του 20, όταν ήδη άρχισαν να γεμίζουν πρόσφυγες η Νέα Ελβετία, και η Νεράιδα, και τα σχολεία της Αγίας Τριάδας δεν επαρκούσαν, άρχισε να λειτουργεί και το Δημοτικό σχολείο του Χαραλαμπόπουλου στην οδό Κολοκοτρώνη, που πήρε την ονομασία 4Ο. Επρόκειτο ουσιαστικά για τη μεταστέγαση του «Μικτού Σχολείου Προσφυγοπαίδων Σταδίου», που αρχικά λειτουργούσε κάτω από τα πεύκα του Ζαππείου με διευθυντή τον Αλ. Χαραλαμπόπουλο. Αυτό δημιούργησε και τη σύγχυση που επικρατεί σήμερα στο Βύρωνα. Ισχυρίζονται δηλ. κάποιοι ότι το σχολείο του Χαραλαμπόπουλου είναι αρχαιότερο από εκείνα της Αγ. Τριάδας. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Ο Χαραλαμπόπουλος ήταν πράγματι ο πρώτος διευθυντής προσφύγων μαθητών από το Βύρωνα, αλλά το ομώνυμο κτίσμα είναι το 2ο χρονολογικά στο Βύρωνα. Και πήρε την ονομασία 4ο δηλ. μετά το 1ο, 2ο και 3ο της Αγ. Τριάδας. Ο διευθυντής του Χαραλαμπόπουλος ήταν ένας καλός αλλά αυστηρός δάσκαλος που ξυλοφόρτωνε κι αυτός τους μαθητές. Καλό όνομα στο 4ο άφησε ο δάσκαλος Κώστας Χανής από τη Λαμία. Αργότερα έγινε δικηγόρος και σταδιοδρόμησε στο Σικάγο των Η.Π.Α. Γνωστή δασκάλα στο 4ο ήταν και η Σμυρνιά Ξανθίππη από το Γκιουλπαξέ. Κρατούσε πάντα ένα χάρακα, που όμως δεν τον χρησιμοποίησε ποτέ. Αντίθετα χρησιμοποιούσε πάντα ένα μαντολίνο όταν δίδασκε μουσική. Γνωστοί επίσης δάσκαλοι στου Χαραλαμπόπουλου ήταν οι Γιαχνής, Παν. Κοντόπουλος, Κατσιναβάκης και Κακνής.
Το Σεπτέμβριο του 1932 λειτούργησε και ένα δεύτερο μικρό Δημοτικό σχολείο στην πλατεία της Νέας Ελβετίας, που πήρε το όνομα 5ο Δημοτικό Σχολείο Βύρωνος. Αυτό εγκαταστάθηκε αρχικά στο κτίριο που στεγάζεται σήμερα η Κινηματογραφική Λέσχη του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου, στη λεγόμενη «Λουίζα». Το σχολείο αυτό ήταν γνωστό ως σχολείο «Γεροθανάση» από το όνομα του διευθυντή του. Το μικρό αυτό σχολείο λειτούργησε για λίγα χρόνια στη Λουϊζα και κατόπιν μεταφέρθηκε σε καινούργιο κτίριο στην οδό Σωκίων, όπου λειτουργεί μέχρι και σήμερα. Το εγκαινίασε ο ίδιος ο Ελ. Βενιζέλος (εφημ. Βήμα 18/9/1932). Διευθυντής ήταν ο Μποντιώτης. Ένας από τους δασκάλους του ήταν ο ίδιος ο Γεροθανάσης που αργότερα μετατέθηκε στο 2ο Δημοτικό Σχολείο της Αγίας Τριάδας. Επίσης, γνωστός δάσκαλος ήταν και ο Πανηγύρης. Η κόρη του ήταν αργότερα γυμνάστρια στο ίδιο σχολείο. Εκεί δίδαξαν και οι δάσκαλοι Έλλης, Δεφίγγος και Αργυρόπουλος.
Μετά τη μεταφορά αυτή και για αρκετά χρόνια το κτίριο Καραθανάση παρέμενε ανεκμε-τάλλευτο. Το 1943 το κατέλαβαν και το χρησιμοποίησαν ως κατοικία άστεγοι από τον Πειραιά, που έψαχναν απεγνωσμένα στην Αθήνα για στέγη, γιατί τα σπίτια τους είχαν καταρρεύσει από δύο συνεχόμενους αεροπορικούς βομβαρδισμούς, προφανώς των συμμάχων. Στο ίδιο κτίριο το 1944 εγκαταστάθηκε και η Λαϊκή Επιτροπή Συσσιτίων.
Στα χρόνια της Κατοχής τα σχολεία του Βύρωνα υπολειτουργούσαν. Πολλά παιδιά, εξαντλημένα από την πείνα, τριγύριζαν ξυπόλητα στους δρόμους μ’ ένα κατσαρολάκι στο χέρι ψάχνοντας στα σκουπίδια και μάζευαν χόρτα και ξύλα στον Υμηττό. Καμιά όρεξη για σχολείο. Το Σεπτέμβρη του 44 όλα έδειχναν ότι το νέο σχολικό έτος τα σχολεία θα περέμεναν κλειστά. Η κατοχική κυβέρνηση ανήμπορη και έχοντας χάσει την επαφή της με τις «αυτοδιοικούμενες» ανατολικές συνοικίες αδυνατεί, αλλά και αδιαφορεί να πάρει μέτρα. Την κατάσταση έσωσαν οι ίδιοι οι δάσκαλοι σε συνεργασία με την Αντίσταση. Και στις 22 του Σεπτέμβρη του 44 τα σχολεία στο Βύρωνα άνοιξαν.
Η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του 50. Τότε άρχισε να γίνεται η επέκταση του σχολικού συγκροτήματος της Αγίας Τριάδας με αντίστοιχη βέβαια συρρίκνωση του προαυλίου του. Σήμερα τα σχολεία της Αγίας Τριάδας έχουν καταβροχθίσει και το άλλοτε Γυμναστήριο των «Νέων Βύρωνος». Την ίδια περίοδο δημιουργήθηκε Δημοτικό σχολείο και στη Μεταμόρφωση, στην οδό Ιωαννίνων.
Η οικονομική κατάσταση βέβαια των σχολείων αυτών ήταν άθλια. Θυμάμαι ότι εμείς οι μαθητές κάθε Πάσχα και Χριστούγεννα είμαστε υποχρεωμένοι να πληρώνουμε για το δώρο των καθαριστριών και του επιστάτη. Ταυτόχρονα οι περισσότεροι δεν μπορούσαμε να αγοράσουμε ούτε το στοιχειώδη σχολικό εξοπλισμό, δηλ. τη σάκα και τα βιβλία οι μεγαλύτεροι, που δεν διανέμονταν δωρεάν και την πλάκα και το κοντύλι οι μικρότεροι. Αυτό το κονδύλι ήταν μόνιμο πρόβλημα, διότι συνεχώς το χάναμε. Μόνο μια μαθήτρια δεν το έχανε ποτέ και γι’ αυτό την είχαμε ονομάσει Κοντύλω.
Στα πρώτα μετακατοχικά χρόνια και μέχρι το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου στα σχολεία της Αγίας Τριάδας γινόταν διανομή γάλακτος σε σκόνη (UNRRA), κίτρινου Ολλανδικού τυριού και μουρουνόλαδου. Και μπορεί βέβαια αυτά να ήταν μόνο τα ψίχουλα που περίσσευαν από τα λεηλατημένα κονδύλια του λεγόμενου σχεδίου Μάρσαλ, ήταν όμως σημαντικά για μια εποχή που ακόμα η πείνα δεν είχε εξαλειφθεί. Τα λιγοστά τρόφιμα και ιδιαίτερα το ψωμί τα παίρναμε με το δελτίο. Μια φρατζόλα μισής οκάς ήταν 6 μερίδες. Επίσης κάθε Μάιο όλα τα παιδιά παρατάσσονταν στο προαύλιο και ένας Σχολίατρος γύριζε ανάμεσα τους και διάλεγε μερικά απ΄ αυτά, τα πιο χλωμά και αδύνατα, που θα πήγαιναν 21 μέρες το καλοκαίρι στη λεγόμενη κατασκήνωση. Αυτή ήταν συνήθως στο Ζούμπερι, στην Ερυθραία, ή στην Πεντέλη, καμιά φορά και στο Διόνυσο, όταν ακόμη εκεί υπήρχε και ο ομώνυμος καταρράκτης .
Πρέπει να σημειωθεί επίσης ότι οι ελάχιστοι σχετικά εύποροι Βυρωνιώτες έστελναν τα παιδιά τους στα ιδιωτικά Δημοτικά σχολεία, που προϋπήρχαν τότε στο Παγκράτι ή άρχισαν να ξεφυτρώνουν και στο Βύρωνα. Το πρώτο ιδιωτικό δημοτικό σχολείο ήταν ο ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ στη γωνία Κανάρη και Βρυούλων, που λειτουργούσε από το 1935. Διευθυντής του ο δάσκαλος Δημήτριος Γοργόλης. Τα πιο γνωστά, επίσης, ήταν η Σχολή Καλπάκα, στην οδό Κόνωνος, δηλ κοντά στα όρια του Δήμου με το Παγκράτι, που τη διοικούσαν οι αδελφές Αθηνά και Αλεξάνδρα Καλπάκα, η Σχολή Παπαϊωάννου πίσω από το Σχολείο του Χαραλαμπόπουλου προς τη Νεράϊδα, όπου δασκάλα ήταν η Ειρήνη Παπαϊωάννου, η Σχολή Κολιαράκη στην οδό Χρυσάφη, με διευθύντρια τη Μαρία Πουλουπάτη – Κολιαράκη, η Σχολή Πετρούνια- Κιτρινιάρη, στη οδό Κρησίλα 27, κοντά στον Προφήτη Ηλία, η Σχολή Κουνιάκη στην οδό Σαμψούντος στη Νέα Ελβετία και η Σχολή Παταριά, αρχικά στην οδό Σαμψούντος και στη συνέχεια στην Ατταλείας, επίσης στη Νέα Ελβετία. Δηλαδή τα ιδιωτικά Δημοτικά σχολεία ήταν τότε περισσότερα από τα δημόσια. Όπως θα δούμε παρακάτω μερικά απ΄ αυτά λειτούργησαν αργότερα και ως Γυμνάσια, ιδιωτικά ή και δημόσια, όπως η Σχολή Παταριά.
Σήμερα στο Δήμο Βύρωνα υπάρχουν συνολικά 13 δημόσια δημοτικά σχολεία.
Απ’ το βιβλίο “90 χρόνια Βύρωνας” με την άδεια του συγγραφέως Απόστολου Κοκόλια
