Εν τύπω… του Αντώνη Ι. Αντωνόπουλου
Η αναφορά του Φρίντριχ Νίτσε ότι «Ένας πολιτικός χωρίζει την ανθρωπότητα σε δύο τάξεις: εργαλεία και εχθρούς» αν μη τι άλλο, αποτελεί μια δριμεία κριτική στην πολιτική εξουσία. Σε μια εποχή όπου οι κοινωνικοί διχασμοί, οι πολωτικές ρητορείες και η εκμετάλλευση των “ταυτοτήτων”, επικρατούν, αυτή η παρατήρηση αν μη τι άλλο μοιάζει τρομακτικά προφητική. Με δεδομένη την ιδιάζουσα φιλοσοφική προέκταση του Νίτσε τολμώ μια διείσδυση στη φιλοσοφική βάση αυτής της πρότασης, τις ιστορικές της ρίζες αλλά κυρίως τη σχέση που μπορεί να έχει με τη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα.
Για τον Νίτσε, η διαίρεση σε «εργαλεία» και «εχθρούς» δεν είναι απλώς μια στρατηγική, αλλά μια οντολογική πραγματικότητα της πολιτικής δράσης. Η αναφορά του σε “Εργαλεία” αφορά σε ανθρώπους που χρησιμοποιούνται ως μέσα για την επίτευξη πολιτικών στόχων. Αυτοί μπορεί να είναι πιστοί υποστηρικτές, συνεργάτες που ωφελούνται από το σύστημα, ή ακόμη και οι μάζες που χειραγωγούνται μέσω προπαγάνδας ή τεχνικών επικοινωνίας. Η αξία τους μετριέται με βάση την ωφέλεια τους! “Εχθροί” λογίζονται όλοι όσοι αντιτίθενται ή απειλούν την εξουσία του Πολιτικού. Ο όρος δεν αναφέρεται μόνο σε πολιτικούς αντιπάλους, αλλά σε ολόκληρες ομάδες που «σηματοδοτούνται» ως απειλή για να δικαιολογηθεί η καταστολή ή η ενίσχυση της λαϊκής στήριξης. Αυτή η δυαδικότητα εξαλείφει την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων σχέσεων, μετατρέποντας την πολιτική σε ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος, όπου η ηθική υποχωρεί μπροστά στην πραγματιστική αναζήτηση ισχύος.
Στον πυρήνα της σκέψης του Νίτσε βρίσκεται η ιδέα της «βούλησης για δύναμη» (Wille zur Macht), δηλαδή η εγγενής τάση όλων των όντων να επιβληθούν στο περιβάλλον τους. Η πολιτική, σύμφωνα με αυτή την οπτική, είναι η πιο καθαρή έκφραση αυτής της βούλησης:
- Οι πολιτικοί χειρίζονται τους ανθρώπους ως “εκφραστές της δύναμης”: οι μεν εξυπηρετούν τα συμφέροντα τους (εργαλεία), οι δε εμποδίζουν την επέκτασή της (εχθροί).
- Η παραδοσιακή ηθική, για τον Νίτσε, είναι ένα «προσωπείο» που κρύβει τις πραγματικές δυνάμεις που κυβερνούν τις κοινωνίες. Οι πολιτικοί ενσαρκώνουν αυτή την υποκρισία, καθώς προβάλλουν ηθικά ιδεώδη (π.χ. «δικαιοσύνη», «ελευθερία») ενώ στην πράξη ακολουθούν ωφελιμιστικές τακτικές.
Στο σημείο αυτό όμως έχει τη σημασία του να δούμε το ιστορικό πλαίσιο που λειτούργησε ως θερμοκοιτίδα για την καλλιέργεια αυτής της ιδεολογικής του οπτικής. Ο Νίτσε (1844-1900) έζησε σε μια εποχή ριζικών πολιτικών μετασχηματισμών: άνοδος του εθνικισμού, βιομηχανοποίηση και η εμφάνιση των σοσιαλιστικών κινημάτων. Παραδείγματα όπως η Realpolitik του Όττο φον Μπίσμαρκ —όπου συμμαχίες και αντιπαλότητες χειραγωγούνταν για τη δημιουργία του γερμανικού κράτους— πιθανόν ενέπνευσαν τη σκεπτικότητά του. Η πολιτική ελίτ της εποχής αντιμετώπιζε τους πολίτες ως “γρανάζια” σε μια μηχανή, είτε ως εργαλείο παραγωγής, είτε ως απειλή για τη σταθερότητα. Από την σημερινή θέαση, αυτής η λογική ήταν ένα καθαρό προμήνυμα των τραγωδιών του 20ού αιώνα, όπου καθεστώτα όπως ο φασισμός, ή ο σταλινισμός επέβαλαν μια παρόμοια διχοτόμηση σε βιομηχανική κλίμακα.
Σήμερα, η παρατήρηση του Νίτσε ίσως μπαίνει και πάλι στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας.
Λαϊκιστές ηγέτες κατασκευάζουν ένα αφήγημα που βασίζεται στο «εμείς εναντίον εκείνων»: οι «εχθροί» (μετανάστες, «κατεστημένο», ΜΜΕ) παρουσιάζονται ως ύποπτοι, ενώ οι οπαδοί εξιδανικεύονται ως η «φωνή του λαού».
Σε αυταρχικά καθεστώτα (π.χ. Κίνα, Ρωσία), οι πολίτες “ελέγχονται” μέσω ψηφιακών πλατφορμών (εργαλεία της επιτήρησης), ενώ οι κριτικοί καταγράφονται ως «εχθροί του κράτους».
Η σύγχρονη τεχνολογία ενισχύει αυτή τη δυναμική. Τα social media εξατομικεύουν τη χειραγώγηση, μετατρέποντας τους χρήστες σε παθητικά «εργαλεία» δεδομένων ή σε θύματα παραπληροφόρησης που τροφοδοτούν την εχθρότητα.
Ως άμεσες ηθικές συνέπειες είναι η απανθρωπιά και ο Κοινωνικός Διχασμός. Η αναγωγή των ανθρώπων σε εργαλεία ή εχθρούς έχει βαθιές συνέπειες:
- “Απανθρωπισμός”: Οι άνθρωποι χάνουν την εγγενή αξία τους και γίνονται αντικείμενα.
- “Κοινωνική Διάσπαση”: Η έλλειψη διαλόγου οδηγεί σε εκρηκτικό πολωτισμό, όπου η εμπιστοσύνη στις θεσμούς διαβρώνεται.
- “Βία και Καταστολή”: Η ετικέτα του «εχθρού» δικαιολογεί παραβιάσεις δικαιωμάτων, από λογοκρισία έως φυλακίσεις.
Ο Νίτσε δεν προτείνει μια λύση, αλλά “προειδοποιεί”: όταν η πολιτική γίνεται μηδενικό άθροισμα, η κοινωνία χάνει την ικανότητά της να αναγνωρίζει την ανθρώπινη πολυπλοκότητα. Ενώ η κριτική του Νίτσε φαίνεται σκοτεινή, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο ίδιος επέκρινε και την παθητική αποδοχή της εξουσίας. Η πρόκληση είναι να “αμφισβητήσουμε” τα αφηγήματα που μας παρουσιάζονται:
- Ποιος ωφελείται από τη διαίρεση σε «εμάς» και «εκείνους»;
- Πώς μπορούμε να αναγνωρίσουμε την αξία κάθε ατόμου πέρα από τη χρησιμότητα του για την εξουσία;
Η απάντηση ίσως βρίσκεται στην ενδυνάμωση της “κριτικής σκέψης”, της πολιτικής συμμετοχής και της ηθικής που τιμά την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Όπως έγραψε ο Νίτσε: «Αυτός που έχει ένα ‘‘γιατ’’ να ζει, μπορεί να αντέξει σχεδόν κάθε ‘‘πώς’’» – ίσως το ‘‘γιατί’’ μας να είναι η αναζήτηση μιας πολιτικής πέρα από τα εργαλεία και τους εχθρούς.
