* Εισήγηση του Σπύρου Τζόκα
ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
Μια από τις τραγικότερες σελίδες της Ιστορίας του τόπου μας έμελλε να γραφτεί τον Αύγουστο του 1922, οπότε έληγε η μικρασιατική εκστρατεία. Ο τρομερός απολογισμός της Μικρασιατικής Καταστροφής είναι 50.000 νεκροί στρατιώτες, 75.000 τραυματίες, ενώ κοντά 1.500.000 Έλληνες αναγκάστηκαν να έρθουν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα, αφήνοντας πίσω τους 600.000 νεκρούς, θύματα του μικρασιατικού πολέμου. Σε δισεκατομμύρια ανέρχονται οι υλικές καταστροφές και ζημιές από τον πόλεμο και τις περιουσίες που εγκαταλείφθηκαν ή καταστράφηκαν.
Ελλάδα, Σεπτέμβρης του ’22. Τα πρώτα καράβια με τα μαύρα πανιά φτάνουνε στον Πειραιά, φέρνοντας στη πατρίδα, τον αλαφιασμένο εκείνο κόσμο, απ’ τις πυρπολημένες ακτές της Μικρασίας. Μόλις βγήκαν στη στεριά, σκύψανε και φίλησαν το χώμα που πατούσαν, πήραν στην πλάτη τους τα τρομαγμένα παιδιά τους και τα λίγα ρούχα που πρόλαβαν και γλύτωσαν στην τρελή φυγή τους και τράβηξαν να φτιάξουν το νέο τους βιος, να στήσουν το καινούργιο τους νοικοκυριό.
Δύσκολα τα πράγματα. Πρώτη φορά στην Ελλάδα. Άγνωστοι μεταξύ αγνώστων. Κυνηγημένοι, μακριά από τα σπίτια τους. Στις πρόχειρες κατοικίες συναντήσανε και άλλα άτομα, ταλαιπωρημένα, ρακένδυτα. Η εικόνα ήταν τραγική. Μικρά παιδιά ξαπλωμένα και μητέρες, ανάμεσα σε μπαγκάζια από παλιοκούρελα, περίμεναν άστεγοι και πεινασμένοι την τύχη τους από κάποιον. Πλησίαζε ο ένας τον άλλον. Ήταν ομοιοπαθείς. Λέγανε μερικές κουβέντες να απαλύνουμε τον πόνο τους και να ζεσταθεί η ψυχή τους.
Έτσι και αλλιώς οι κουβέντες των προσφύγων ήταν πανομοιότυπες. Δεν άλλαζαν. Δεν μπορούσαν να αλλάξουν. «Άντε και καλή πατρίδα.» Η μεγάλη χίμαιρα… Η πρόποση και η ευχή των προσφύγων. Όνειρο απατηλό από τότε, από την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάνης. Αν και η Λοζάνη σηματοδότησε το τέλος μιας εποχής και την αφετηρία μιας νέας, οι πρόσφυγες επέμεναν. Δεν ήθελαν να παραδεχθούν τίποτα.
Καθώς περνούσαν οι μέρες φαίνονταν να στρώνουν κάπως τα πράγματα. Στο τέλος περίπου του χρόνου και στην αρχή του επόμενου άρχισε η εγκατάσταση τους, καθώς μεταφέρθηκαν στις προσφυγικές συνοικίες. Εκεί ξεκίνησαν τη νέα τους ζωή.
Ξεκίνησαν αμέσως. Με πλίνθους, οι πρώτες πλινθόκτιστες κατοικίες άρχισαν να χτίζονται, έτσι στα γρήγορα, για να μπούνε μέσα. Προτού τελειώσουν καλά-καλά τα χτισίματα μπαίνουν μέσα. Κουρελούδες και τσουβάλια βάζουν για να προφυλάξουν τα παιδιά τους από το κρύο. Από κοντά με τους κτιστάδες στρώνονται κι αυτοί στη δουλειά. Βοηθούν τα συνεργεία, ανεβαίνουν στις σκαλωσιές, δουλεύουν για το στήσιμο της καινούργιας τους ζωής.
Οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης, όπως, τα προβλήματα ύδρευσης, αποχετευτικού συστήματος, φωτισμού, οδικού δικτύου και άλλα, δεν εμπόδισαν τους πρόσφυγες να οργανώσουν την ζωή τους στον καινούργιο τόπο, αλλά και να μεταφέρουν και να μεταδώσουν ήθη, έθιμα και γνώσεις, διαμορφώνοντας τον πνευματικό και πολιτιστικό χαρακτήρα των προσφυγικών γειτονιών.
Λίγα χρόνια μετά την τραγωδία οι κυνηγημένοι από τις πατρογονικές τους εστίες πρόσφυγες στις παράγκες ανάμεσα στις πέτρες και το χώμα όριζαν τα όνειρα και τις ελπίδες τους. Στις γειτονιές αυτές του πόνου, του αγώνα και της ανθρωπιάς, που, όπου σκάει ένα χαμόγελο, στάζει και ένα δάκρυ γεννιούνται τα αθλητικά σωματεία.
Το γήπεδο ποδοσφαίρου ήταν εύκολη υπόθεση για τους χρήστες… ήταν κάθε αλάνα, που καθαριζόταν από τα μεγάλα κοτρώνια κι από τα αγκάθια. Έτοιμο το γήπεδο για προπόνηση, αλλά και αγώνες. Τα δοκάρια ήταν ένα είδος πολυτελείας. Συνήθως δύο μεγάλες πέτρες ή δύο παλιά παπούτσια ή και ακόμα κανένα ρούχο κι ήταν όλα έτοιμα για τον ποδοσφαιρικό αγώνα. Σε κάποια επίσημα παιχνίδια χρησιμοποιούσαν και δύο στύλους για δοκάρια στο ίδιο ύψος. Στη θέση της οριζόντιας δοκού τοποθετούσαν έναν χοντρό σπάγκο.
Έτσι άρχισαν να δημιουργούνται και οι πρώτες ποδοσφαιρικές ομάδες και σιγά- σιγά να παίρνουν μέρος κι οι πιο μεγάλοι. Ταυτόχρονα αναβιώνουν δεκάδες αθλητικά σωματεία που δρούσαν στη Σμύρνη και άλλες πόλεις της Μικράς Ασίας. Όλοι γνωρίζουν τον Πανιώνιο και τον Απόλλωνα, όμως δεν ήταν μόνο αυτοί οι δυο μεγάλοι προσφυγικοί σύλλογοι που βρήκαν στέγη στην Ελλάδα. Οι ελληνικοί πληθυσμοί που εγκατέλειψαν βίαια τις εστίες τους στην Μ. Ασία και εγκαταστάθηκαν στις πόλεις της Ελλάδας, παρά τις διαφορές τους ως προς την οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική τους κατάσταση, έγιναν σταδιακά φορείς μιας ειδικής ταυτότητας, αυτής του πρόσφυγα. Παράλληλα, αναδείχθηκε η ανάγκη για τον προσφυγικό κόσμο συγκρότησης σωματείων και συλλογικής τους εκπροσώπηση στις κατά τόπους αρχές. Τα αθλητικά σωματεία των προσφύγων αποτέλεσαν φορείς καθοριστικής κοινωνικοποίησης της προσφυγικής νεολαίας.
“Θα δημιουργήσουμε μια ομάδα δική μας, όπου παίζοντας θα διηγούμαστε την Ιστορία μας…. να μην ξεχαστεί.» Το ποδόσφαιρο ίσως ήταν μόνον η αφορμή ή και το ποδόσφαιρο ήταν μια ευκαιρία να διατηρήσουν τις μνήμες αυτές. Η δημιουργία ενός αθλητικού συλλόγου μνήμης που θα συσπείρωνε τους μικρασιάτες πρόσφυγες και θα τους εμψύχωνε ήταν ο στόχος διακεκριμένων ανθρώπων των γραμμάτων, του πολιτισμού, της επιστήμης και της πολιτικής. Ανθρώπων με πάθος και όραμα, να διατηρήσουν ζωντανές τις πατρίδες, από όπου εκδιώχθηκαν.
Είναι χαρακτηριστικό ότι μεταξύ των προτεραιοτήτων των ιθυνόντων των αθλητικών σωματείων της Σμύρνης, αμέσως μετά την άφιξή τους στην Αθήνα, ήταν να συγκεντρώσουν τα διασωθέντα μέλη τους και να τους εξασφαλίσουν προσωρινή στέγη. Παράλληλα, συνέλεγαν πληροφορίες για τα μέλη που αγνοούνταν. Οι πρώτοι κατάλογοι διασωθέντων και αιχμαλωτισθέντων αθλητών δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό “Η Νίκη”. Μέσω του τύπου γνωστοποιούνταν αφίξεις μεταναστών, με αναγγελίες όπως η παρακάτω: «Μεταξύ των τελευταίων αφιχθέντων εκ της αιχμαλωσίας συγκαταλέγονται και οι δύο πρωταθληταί του Σμυρναϊκού Γυμναστικού Συλλόγου ‘’Απόλλων’’ στρατιώται Π. Πάρσαλης και Θ. Πλυτάς».
Εξάλλου πλούσια ήταν η αθλητική δράση των Ελλήνων της Μ. Ασίας και της Πόλης πριν από το 1922, μέσα από αναφορές στα σωματεία, όπως ο Πανιώνιος, ο Απόλλων Σμύρνης, ο Ηρακλής στα Ταταύλα, ο Προμηθεύς Τραπεζούντας, ο Αιολικός στο Αϊβαλί κλπ. Ο αθλητισμός των προσφύγων σχετίζεται με την ευρύτερη συλλογική δράση τους, η δε ταυτότητα των σωματείων τους συναρτάται με την κοινωνική σύνθεση, την πολιτική συμπεριφορά και την ιδεολογία των μελών του προσφυγικού κόσμου και κυρίως ο ρόλος αυτών των σωματείων ως φορέων της μνήμης της Μ. Ασίας και της Κωνσταντινούπολης.
Ο αθλητισμός των Μικρασιατών συνδέεται με αυτό που ονομάζεται προσφυγική ταυτότητα. Έτσι, σε θεωρητικό επίπεδο, αναδεικνύεται η σύνδεση του αθλητισμού με τις διεργασίες που συμβαίνουν στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο και προβάλλεται η σημασία που έχει ο αθλητισμός για τη διατήρηση και τη νοηματοδότηση της ταυτότητας εκπατρισμένων πληθυσμών, όπως ήταν οι πρόσφυγες της Μ. Ασίας.
«Πάρε τα χνάρια να με βρεις και σώσε με αφού μπορείς». Λέει το γνωστό τραγούδι. Η αναζήτηση μέσα στο χρόνο. Η βιωμένη Ιστορία. Ο ΑΠΌΛΛΩΝ της προσφυγιάς μέσα στο χρόνο, όπως τη ζήσαμε. Από τότε….. πιτσιρικάδες στο δημοτικό σε μια προσφυγική, λαϊκή συνοικία. Μυηθήκαμε….. από έναν άνθρωπο που έζησε την Ιστορία ΤΟΥ από την ίδρυση της μέχρι και σήμερα και μας έκανε μύστες ενός μύθου…… μιας αξίας όσο και αν φαίνεται ανακόλουθο στις μέρες μας. Ο αείμνηστος Γιώργος Κουκουλάρης ήταν ο άνθρωπος αυτός. Πιτσιρικάς τότε με το πούλμαν στη Ριζούπολη. Αξέχαστη εμπειρία.
«Εντάξει κύριε Γιώργο , μπάλα είναι, μην σκάσεις. Θα πάθεις και τίποτα. Την Κυριακή θα πάμε μαζί στο γήπεδο και πάλι θα ανασκουμπωθούμε..»
Τολμούσα να του πω. Δεν κατάφερε ποτέ κανείς να τον συνεφέρει όταν ο Απόλλων έχανε
Στις μέρες μας που μας αφαιρούν έναν – έναν τους μύθους, μία – μία τις αξίες. Αυτοί που συνηθίζουν να σκυλεύουν και μετά κρύβονται…. ούτε τον επικήδειο δεν παρακολουθούν.
Ο Απόλλων αποτελεί κατά κάποιο τρόπο τη βιωμένη ιστορική μνήμη του αθλητισμού στη χώρα μας, τη διαδρομή και τη σφραγίδα θα λέγαμε. Δεν γνωρίζω αν κουβαλάει και τις αμαρτίες ή ενοχές αυτού του τόπου. Μάλλον πρέπει να τις κουβαλάει….
Από μικρασιατική φύτρα ξαναγεννιέται δύο χρόνια μετά τη Μικρασιατική τραγωδία. Η ιστορία του Απόλλωνα ξεκινά πολύ πιο πριν, το 1891 στη Σμύρνη, ο ηρωικός μητροπολίτης Σμύρνης μεταξύ των ιδρυτών………………… Από τραγωδία ανασταίνεται σαν τον φοίνικα. Μια ομάδα, δυο πατρίδες, τρεις αιώνες.
Υπήρξε ο συλλογικός φορέας ενός ατομικού ονείρου πρόσκαιρης ανακούφισης κι ελπίδας για ένα λαό καθημαγμένο από τον πόλεμο, τις κακουχίες και τη φτώχεια, ένα λαό που για λίγα χρόνια πριν είχε προς στιγμήν πιστέψει στο όραμα της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, που αγωνίστηκε γι’ αυτά και που τελικά ηττήθηκε.
Ήταν το αποκούμπι αυτού του κόσμου, με το τρανζιστοράκι στις αυλές και το μωσαϊκό.
Ο λαός αυτός αναγνώριζε τους δικούς του ανθρώπους, είχε τις δικές του εικόνες, είχε τις δικές του ομάδες. Για τον λαό της φτωχολογιάς, της ανθρωπιάς και του αγώνα, ο Απόλλων ήταν γνώριμος και οικείος, ήταν η κυριακάτικη εικόνα.
Ο ΑΠΌΛΛΩΝ συνδέεται με την ιστορία και την φυσιογνωμία της πατρίδας μας, την ιστορία που πλανάται παντού και βρίσκεται στο κάθε κομμάτι της. Μια ιστορία που διαπλάθει το χαρακτήρα μας και διαμορφώνει τη συνείδηση μας. Παράλληλα, μεταφέρει αξίες και οράματα απλών ανθρώπων με τρόπο ρεαλιστικό.
Kαι οι καλά φυλαγμένες φωτογραφίες μέσα σε κουτάκια στα συρτάρια συμπληρώνουν αυτό το σκηνικό. Κάνουν πιο ζωντανές τις αναμνήσεις. Φουντώνουν το συναίσθημα….
Και αν κάπου έσπασαν κάποιοι κρίκοι και διαταράχθηκε η συνέχεια….. αν διαταράχθηκε η Ιστορία… Εμείς συνεχίζουμε να υποστηρίζουμε ότι ο πολιτισμός δεν μπορεί να γυρίσει την πλάτη στην ιστορία. Σαν η Ιστορία να γίνεται απόλυτη σιωπή…. να μην έχει να προσφέρει τίποτα. Σαν να είναι αφυδατωμένη….. να μην την υπολογίζει κανείς.
Η ψυχή και η καρτερία ήταν ο συνδετικός κρίκος του προσφυγικού κόσμου. Κάποιος ήχος που έμεινε, όταν η μνήμη είχε χαθεί.
Αυτός ο ήχος έχει καταγραφεί στην ψυχή μας….. και αυτή δεν μπορούν να την ξεριζώσουν…..
ΟΥΤΕ ΘΑ ΤΗΝ ΞΕΡΙΖΩΣΟΥΝ…
ΤΟ ΑΠΟΛΛΩΝΑΚΙ, Η ΑΠΟΛΛΟΝΩΡΑ ΈΧΕΙ ΒΑΘΙΕΣ ΡΙΖΕΣ
*Ο Σπύρος Τζόκας είναι πανεπιστημιακός – συγγραφέας
