Αφιερώνεται στην πρώτη μου δασκάλα την Χαρίκλεια Λαγογιάννη, απόφοιτη του Κεντρικού Παρθεναγωγείου Σμύρνης.
Η κατάσταση της εκπαίδευσης των κοριτσιών στη Σμύρνη κατά το 18ο αιώνα δεν ήταν καθόλου ικανοποιητική. Το βεβαιώνει πρώτος ο Αδαμάντιος Κοραής στην Αυτοβιογραφία του, όταν αναφέρει ότι «μόναι σχεδόν αι τέσσερες θυγατέρες του Ρυσίου (Θωμαΐδα, Αναστασία, Ευδοκία και Θεοδώρα) ήξευραν να αναγιγνώσκωσι και να γράφωσι».
Η αμέλεια των Σμυρναίων για την εκπαίδευση των γυναικών οφειλόταν σε δύο βασικούς λόγους:
(α) Στο φόβο για τον κίνδυνο που εγκυμονούσε η έξοδος των γυναικών από το σπίτι. Ο κίνδυνος είχε καταστεί ιδιαίτερα ορατός για τους ΄Ελληνες της Σμύρνης στην περίπτωση του μεγάλου «ρεμπελιού» το Μάρτιο του 1797 και στις εσωτερικές αναταραχές που ξέσπασαν στη Σμύρνη το 1785, το 1788 και το 1810.
(β) Στις αντιλήψεις που επικρατούσαν στο μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού πληθυσμού για τη γυναικεία εκπαίδευση, ότι δηλαδή «αι γυναίκες δεν χρειάζονται παιδείαν, ή, τουλάχιστον, πολύ ολίγην, όσην δηλαδή να αναγιγνώσκουν και να γράφουν μόνον».
Το πρώτο συστηματικό ελληνικό παρθεναγωγείο
Η ίδρυση των πρώτων «κορασιακών» σχολείων ή «θηλεοκομείων», όπως αποκαλούσαν τα παρθεναγωγεία, τοποθετείται στην τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα. Ο σμυρναιογράφος Χρήστος Σολομωνίδης αναφέρει πως το πρώτο ελληνικό σχολείο για κορίτσια λειτούργησε το 1834, ως συνέχεια του σχολείου, που ίδρυσαν οι Αγγλοαμερικανοί ιεραπόστολοι το 1830, και λειτουργούσε στο περίβολο του Γραικικού Νοσοκομείου. Άλλη πηγή μαρτυρεί την ύπαρξη τριών αλληλοδιδακτικών σχολείων, όπου διδάσκονταν «η Ανάγνωσις, η Καλλιγραφία, η Στοιχειώδης Αριθμητική, η Γεωγραφία, η Παλαιά Ελληνική και η Γαλλική Γλώσσα». Ο Κ. Κούμας βεβαιώνει ότι στη Σμύρνη υπήρχαν τρία σχολεία «για τα θηλυκά», με 700 μαθήτριες.
Το βέβαιο πάντως είναι πως στην περίοδο που εξετάζουμε δεν υπήρχε στη Σμύρνη Γυμνάσιο για τα κορίτσια. Η έλλειψη Γυμνασίου θεωρείται γεγονός καθόλου τιμητικό για τις γυναίκες μιας πόλης με λαμπρή πνευματική ιστορία.
Στα 1840 ιδρύθηκε το πρώτο συστηματικό κορασιακό σχολείο το «Παρθεναγωγείον της Αγίας Φωτεινής», γνωστότερο ως «Κεντρικόν Παρθεναγωγείον», με πρωτοβουλία του μητροπολιτικού ναού της Σμύρνης, στο προαύλιο το οποίου αρχικά στεγάστηκε. Στο «Κεντρικόν» λειτούργησε νηπιαγωγείο, δημοτικό, αστική σχολή, γυμνάσιο και διδασκαλείο. Τόσο σ’ αυτό όσο και στα εφτά παραρτήματά του φοιτούσαν κορίτσια από τα μικροαστικά και λαϊκά στρώματα του πληθυσμού της Σμύρνης. Παράλληλα λειτουργούσαν ιδιωτικά παρθεναγωγεία και σε κάθε ενορία δημοτικά κοινοτικά σχολεία τα οποία δέχονταν και μαθήτριες. Καθώς φτάνουμε στα τέλη του 19ου αιώνα, όλο και περισσότερα παρθεναγωγεία ιδρύονται στη Σμύρνη και οι Ελληνίδες μαθήτριες της μέσης εκπαίδευσης είναι ισάριθμες με τους μαθητές.
Το Ελληνικόν Παρθεναγωγείον μετ’ Οικοτροφείου
Η νέα εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης συνδέεται άμεσα με τη θεαματική ανάπτυξη του πληθυσμού, την οικονομική ισχύ της αστικής τάξης και την εκδήλωση ενδιαφέροντος για την παιδεία εκ μέρους της ιδιωτικής πρωτοβουλίας.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον μετ’ Οικοτροφείου», που ιδρύθηκε το 1881 από την «Φιλεκπαιδευτική Εταιρία» για τα κορίτσια των ευπορουσών οικογενειών, ως αντίδραση στις προσηλυτιστικές προσπάθειες που ασκούσαν στα παιδιά των ορθοδόξων οι σχολές των ετεροδόξων. Το 1886 το Παρθεναγωγείο μετονομάστηκε σε «Ομήρειον».
Στη φροντίδα της για την ξεχωριστή μόρφωση των γυναικών η Εφορεία του Παρθεναγωγείου κάλεσε διακεκριμένους καθηγητές και διδασκάλους από την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία για να διδάξουν ξένες γλώσσες και να εφαρμόσουν σύγχρονες εκπαιδευτικές μεθόδους. Το 1885 το «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον μετ’ Οικοτροφείου» αναγνωρίστηκε από το ελληνικό κράτος ως «ισοβάθμιον» προς το Αρσάκειο της Αθήνας.
Η ανάπτυξη της γυναικείας εκπαίδευσης
Η ανάπτυξη της γυναικείας εκπαίδευσης οφείλεται στις επιχορηγήσεις των φιλεκπαιδευτικών συλλόγων, που λειτουργούσαν στην ιωνική πρωτεύουσα, στη συνδρομή της εκκλησίας και των πλουσίων ομογενών, στη χορήγηση υποτροφιών σε άπορες νέες από το εσωτερικό της Ανατολής για να «μετέλθωσι το διδασκαλικόν επάγγελμα» στις ιδιαίτερες πατρίδες τους, ύστερα από σπουδές στο Αρσάκειο της Αθήνας ή στα Διδασκαλεία της Σμύρνης.
Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της ελληνικής Αρμοστείας κατά το σχολικό έτος 1921 – 22, σε σύνολο 219 σπουδαστών και σπουδαστριών που φοιτούσαν στο Αρμοστειακό Διδασκαλείο και τα Διδασκαλεία του Κεντρικού Παρθεναγωγείου, οι 59 ήσαν άνδρες και οι 160 γυναίκες. Όπως πάλι προκύπτει από τα ίδια στοιχεία, οι δασκάλες που υπηρετούσαν στα Δημοτικά Σχολεία της Σμύρνης και των περιχώρων της τον τελευταίο χρόνο πριν από την Μικρασιατική Καταστροφή, αντιπροσώπευαν το 70% του εκπαιδευτικού προσωπικού.
Το επάγγελμα της δασκάλας
Στην αστική κοινωνία της Σμύρνης, όπου η εκπαίδευση των κοριτσιών είχε περισσότερο διακοσμητικό χαρακτήρα, το επάγγελμα της δασκάλας ήταν για χρόνια το μόνο κοινωνικά αποδεκτό για τις μορφωμένες κοπέλες των μεσαίων στρωμάτων, οι οποίες ήθελαν να μπουν στο χώρο της μισθωτής εργασίας. Ως δασκάλες διορίζονταν, ως επί το πλείστον και μέχρι να καταστεί δυνατή η εγγραφή στα Πανεπιστήμια, απόφοιτες των Διδασκαλείων του Κεντρικού και του Ομηρείου. Δεν ήταν, όμως σπάνιες οι περιπτώσεις διορισμού διδασκαλισσών με μειωμένα προσόντα.
Οι νεαρές απόφοιτες των Διδασκαλείων, ηλικίας 16 – 17 ετών ήταν υποχρεωμένες, μετά το διορισμό τους να εργάζονται μακριά από τα σπίτια τους, κάτω από τον ασφυκτικό έλεγχο μιας κοινωνίας αυστηρά πατριαρχικής και με μικρό μισθό, ου δεν τους εμπόδιζε, ωστόσο, να επιτελέσουν το εκπαιδευτικό τους έργο.
Οι Σμυρνιές δασκάλες και νηπιαγωγοί, εκτός από το κυρίως παιδαγωγικό τους έργο, είχαν να επιτελέσουν και έργο εθνικό: Να μάθουν στα μικρά Ελληνόπουλα του εσωτερικού της Μ. Ασίας την ελληνική γλώσσα που είχαν χάσει οι τουρκόφωνοι γονείς τους και να κρατήσουν ανοικτά τα σχολεία σε καιρούς χαλεπούς για τον Ελληνισμό της Μ. Ασίας (διωγμοί 1914 – 1918), στηρίζοντας έτσι την εθνική συνείδηση των Μικρασιατών Ελλήνων. Μερικές όπως η παιδαγωγός Σταυριάνθη Αθαν. Αναστασιάδου και η διευθύντρια του «Ομηρείου» Ελένη Λουίζου, έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στο έργο των γυναικείων οργανώσεων της Σμύρνης για την ενίσχυση των στρατιωτών του μικρασιατικού μετώπου ή για την προβολή δικαίων του Μικρασιατικού Ελληνισμού στην κυρίως Ελλάδα και το εξωτερικό.
Ισότητα στην εκπαίδευση ανδρών και γυναικών;
Στα τέλη του 19ου αιώνα και ενώ όλο και περισσότερες μαθήτριες περνούν την πόρτα των κορασιακών σχολείων της Σμύρνης, οι διανοούμενοι της πόλης ερίζουν για το είδος της εκπαίδευσης, που δινόταν στις γυναίκες. Το 1872 ο λόγιος Ιωάννης Ισιδ. Σκυλίτσης προτείνει να εφαρμοστεί στα σχολεία πρόγραμμα, και διαφορετικό θα είναι για τις γυναίκες και λιγότερο βαρύ για γυναικείο φύλο. Από τους αρχαίους συγγραφείς ήθελε να διδάσκεται μόνον ο Ξενοφών. Τα επέκεινα τα θεωρούσε ματαιοπονία. Τις απόψεις αυτές συμμερίζεται ο παιδαγωγός Αντώνιος Μιχ. Ισηγόνης, ο οποίος σε άρθρο του στην «Αμάλθεια» γράφει: «Το να ζητώμεν να εκπαιδεύωμεν την γυναίκα ισοβαθμίως τω ανδρί είναι παράλογον, επειδή ζητούμεν τα φύσει αδύνατα και μη αρμόζοντα αυτή» και καταλήγει: «Το έθνος, η πατρίς, η κοινωνία δεν απαιτούσι παρά των παρθεναγωγείων γυναίκας λογίας, απαιτούσι γυναίκας ευσεβείς, σώφρονας, τιμίας, εγκρατείς και εναρέτους».
Τον αντίλογο της άλλης πλευράς εκπροσωπεί η διευθύντρια του Κεντρικού Παρθεναγωγείου της Σμύρνης, η Σαπφώ Λεοντιάς, από τις πρωτοπόρες του αγώνα για ίσα δικαιώματα στην εκπαίδευση. Η Λεοντιάς υποστηρίζει ότι η γυναίκα οφείλει να λαμβάνει την ίδια εκπαίδευση με τον άνδρα για λόγους ηθικούς και ψυχολογικούς. Υποστηρίζει δε πως θα πρέπει προστεθούν στον κύκλο της γυναικείας εκπαίδευσης και άλλα μαθήματα αναγκαία εις «τον ιδιαίτερον προορισμόν» της γυναίκας.
Οι διαφορετικές απόψεις των διανοουμένων της Σμύρνης πάνω στο αν θα πρέπει να διδάσκεται η ίδια ύλη στα σχολεία αρρένων και θηλέων, η διάρκεια των ετών φοίτησης, η συνδιδασκαλία αγοριών και κοριτσιών στην ίδια αίθουσα, τα βιβλία που ήταν απαραίτητα για την κορασιακή μόρφωση είναι μόνο μερικά από τα προβλήματα που απασχόλησαν τους Σμυρναίους επί σειρά ετών.
Η γυναικεία εκπαίδευση θα συνεχίζει να δέχεται βολές από τους λογίους και τις ελληνικές εφημερίδες της Σμύρνης μέχρι την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Οι μετέπειτα εξελίξεις (πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές) που σημειώθηκαν στην ιωνική πρωτοπολιτεία θα επηρεάσουν αποφασιστικά τη θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία της μικρασιατικής πρωτοπολιτείας.
