της Σωτηρίας Μπαρμπαρόσου
Πτυχιούχου Κοινωνικής Ανθρωπολογίας
του Παντείου Πανεπιστημίου
Ηθικά διλήμματα, κοινωνικές σχέσεις και επαναπροσδιορισμός της ταυτότητας.
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν αποτελεί πλέον σενάριο επιστημονικής φαντασίας, βρίσκεται εδώ, μπροστά στην οθόνη μας, μέσα στο τηλέφωνό μας, στον τρόπο που δουλεύουμε και επικοινωνούμε. Μιλάει, θυμάται, γράφει, δημιουργεί εικόνες, απαντά στις ερωτήσεις μας και κάπου ανάμεσα σε αλγόριθμους και αυτοματισμούς, ένα ερώτημα αρχίζει να παρουσιάζεται. Ποιος είναι ο άνθρωπος, στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης;
Αν κάποτε η ταυτότητά μας διαμορφωνόταν μέσα από τη συλλογικότητα, την ανθρώπινη επικοινωνία, την προσωπική μας ιστορία ή τον πολιτισμό μας, σήμερα φαίνεται να χτίζεται ψηφιακά, μέσα από αλληλεπιδράσεις και συστήματα που δεν είναι ούτε ουδέτερα ούτε ανθρώπινα, αλλά βασισμένα σε δεδομένα, υπολογισμούς και προβλέψεις.
Ο άνθρωπος, πιο μόνος και πιο εκτεθειμένος από ποτέ, στέκεται απέναντι σε έναν καθρέφτη που δεν αντανακλά την ψυχή του, αλλά την πιθανότητα του εαυτού του.
Αρχικά, η έννοια της ταυτότητας, παραδοσιακά θεμελιωμένη στη δυνατότητα του ανθρώπου να αισθάνεται, να σκέφτεται και να σχετίζεται, επαναπροσδιορίζεται μέσα σε έναν κόσμο όπου η τεχνητή νοημοσύνη διεκδικεί ενεργό ρόλο στις διαπροσωπικές μας εμπειρίες. Από τις εφαρμογές γνωριμιών και τα ψηφιακά avatars έως τα συστήματα γλώσσας που ‘‘συνομιλούν’’ με ενσυναίσθηση, οι μηχανές δεν αρκούνται πλέον στο να υπηρετούν τις ανάγκες μας αλλά προσπαθούν να τις προβλέψουν, να τις κατανοήσουν, ακόμη και να τις «συνοδεύσουν» συναισθηματικά. Είναι άραγε σε θέση η μηχανή να καταλάβει καλύτερα τα ανθρώπινα συναισθήματα από τον διπλανό μας άνθρωπο; Ένα ερώτημα που έχει απασχολήσει πολλούς επιστήμονες.
Η κοινωνιολόγος και ερευνήτρια Sherry Turkle στο έργο της “Alone Together: Why We Expect More from Technology and Less from Each Other” εξετάζει πώς τα ρομπότ και οι ψηφιακές συσκευές που “μιμούνται” τη συναισθηματική επικοινωνία μπορούν να παραπλανήσουν τους ανθρώπους, ιδιαίτερα παιδιά και ηλικιωμένους, και να επηρεάσουν τον τρόπο που βλέπουμε τις ανθρώπινες σχέσεις. “Οι άνθρωποι είναι μοναχικοί. Το δίκτυο είναι σαγηνευτικό. Αλλά αν είμαστε πάντα ενεργοί, ενδέχεται να στερήσουμε απο τον εαυτό μας τα οφέλη της μοναξιάς.” Οι αλγόριθμοι δεν λειτουργούν μόνο ως φίλτρα της εμπειρίας, αλλά ως νέοι «καθρέφτες» του εαυτού μας και ενίοτε, ως αντικαταστάτες της ανθρώπινης παρουσίας. Το ερώτημα, πλέον, δεν είναι μόνο “ποιος είμαι”, αλλά με ποιον σχετίζομαι και τι σημαίνει αυτό. Όταν ο άλλος είναι κατασκευασμένος να συμφωνεί, να καθησυχάζει, να μην φέρει ποτέ το βάρος της δικής του ατομικότητας.
Πιο αναλυτικά, η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι ουδέτερη, πίσω από κάθε αλγόριθμο κρύβονται ανθρώπινες επιλογές. Τι θα μετρηθεί, τι θα αγνοηθεί, ποια αξία θα προταχθεί. Όσο τα “έξυπνα” συστήματα εισχωρούν σε όλο και περισσότερες πλευρές της ζωής μας, από την υγεία μέχρι την ψυχαγωγία και από τη δικαιοσύνη μέχρι την πληροφόρηση τόσο εντονότερα αναδύονται ερωτήματα ευθύνης. Ποιος φέρει το ηθικό βάρος για μια απόφαση που λαμβάνει μια μηχανή;
Δεν είναι μόνο θέμα τεχνολογικής ρύθμισης. Είναι ζήτημα θεμελιώδους ελευθερίας, σε ποιο βαθμό παραχωρούμε τον έλεγχο των επιλογών μας σε λογισμικά που “μαθαίνουν” από εμάς, αλλά δεν λογοδοτούν σε κανέναν. Η κοινωνική ανθρωπολογία υπενθυμίζει πως καμία τεχνολογική εξέλιξη δεν είναι ανεξάρτητη από το πολιτισμικό της πλαίσιο. Οι κοινωνίες δεν βιώνουν την πρόοδο με τον ίδιο τρόπο, ούτε οι αποφάσεις τους είναι αποκομμένες από τις αξίες και τις ανισότητες που τις διαπερνούν. Σε αυτή τη νέα πραγματικότητα, ο άνθρωπος καλείται να μην γίνει παθητικός χρήστης, αλλά συνειδητός διαμορφωτής του τεχνολογικού του μέλλοντος.
Πριν αναρωτηθούμε τι θα φέρει το αύριο, ας αναλογιστούμε τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος σήμερα. Πολλοί νέοι σήμερα αισθάνονται ότι “δεν μπορούν να συμβαδίσουν” με την ταχύτητα της τεχνολογίας. Νιώθουν αποξένωση ή φόβο απέναντι σε μια κοινωνία που αξιολογεί την επιτυχία με βάση τα δεδομένα και όχι τα βιώματα. Η τεχνητή νοημοσύνη, όπως κάθε εργαλείο, έχει τη δυνατότητα να ενδυναμώσει τον άνθρωπο ή να τον υποκαταστήσει, εξαρτάται από τις πολιτικές, τις αξίες και τη συλλογική φαντασία μας. Η διατήρηση του «ανθρώπινου» στην εποχή της τεχνολογίας δεν είναι αντίσταση στην πρόοδο, αλλά πράξη υπευθυνότητας. Το ερώτημα δεν είναι αν οι μηχανές θα γίνουν άνθρωποι, αλλά αν οι άνθρωποι θα θυμούνται τι τους κάνει ανθρώπινους.
Αν κάτι αξίζει να συγκρατήσουμε, είναι πως η τεχνητή νοημοσύνη αναμφίβολα έχει προσφέρει πλήθος θετικών αλλαγών στην ζωή μας, αναφορικά με την ταχύτητα, την καινοτομία και νέες προοπτικές στην υγεία, την εκπαίδευση και την εργασία. Ωστόσο, όπως κάθε εργαλείο, η αξία της καθορίζεται από την τελική αξία που της δίνουμε. Αξιοποιώντας την λοιπόν με ανθρωποκεντρική προσέγγιση έχει την δυνατότητα να δράσει ως καταλύτης προόδου. Όμως, η κατάχρηση μπορεί να οδηγήσει σε αποξένωση ή και ανισότητες. Η εποχή της τεχνητής νοημοσύνης δεν απαιτεί απλώς τεχνικές δεξιότητες, αλλά εσωτερική εγρήγορση. Γιατί ο άνθρωπος δεν είναι μόνο ένας παραγωγός δεδομένων, είναι ο μόνος που μπορεί να δώσει στα πράγματα νόημα, να δημιουργήσει σχέση, να αναλάβει ευθύνη. Κι αν οι μηχανές τελικά “μάθουν” να μιλούν, να γράφουν, να «αισθάνονται», το πραγματικό στοίχημα δεν είναι να τους μοιάσουμε.
Είναι να μην ξεχάσουμε ποιοι είμαστε εμείς.
