Παρουσίαση του νέου βιβλίου του Θανάση Ν. Παπαθανασίου,
«όψη, Τόπση, κόψη: από τις ανηφόρες του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ στη σημερινή συνάντηση χριστιανικής μαρτυρίας και κοινωνικών κινμάτων»
(εκδόσεις Manifesto 2025, κεντρική διάθεση «Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου», οδός Ζαλόγγου 9, κέντρο Αθήνας).
Η Τόπση είναι μια μικρή μαύρη σκλάβα στο εμβληματικό μυθιστόρημα της Χάριετ Μπήτσερ Στόου, “Η καλύβα του μπαρμπα-Θωμά”, το οποίο διήγειρε συνειδήσεις υπέρ της κατάργησης της δουλείας στις Ηνωμένες Πολιτείες του 1852. Η Τόπση, το απόκληρο κορίτσι με την αλλόκοτη όψη που ξαφνιάζει το σύμπαν των λευκών αφεντικών, συνοψίζει την ακροβασία μεταξύ ανθρωπιάς και αποκτήνωσης, τη σχοινοβασία από την απόγνωση στον αγώνα, το τάνυσμα από τη δουλεία στην απελευθέρωση.
Στο βιβλίο του ο Θανάσης Παπαθανασίου ψηλαφεί καίρια ζητήματα του ανθρώπου και των κοινωνιών του. Η οπτική του είναι μιας χριστιανικής θεολογίας η οποία διαλέγεται με το σήμερα, θεωρεί άρρηκτα δεμένες την πνευματικότητα και τον αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη, και συζητά διαλογικά προς πρόσωπα και κινήματα που επίσης νοιάζονται για την ανθρώπινη χειραφέτηση. Το βιβλίο παίρνει την Τόπση ως αφορμή, ώστε να ανοιχτεί σε δυο πολύτιμες πανανθρώπινες παραμέτρους του ανθρώπου: στην όψη και την κόψη.
Η ανθρώπινη όψη (κυριολεκτικά το πρόσωπο) έχει ξεχωριστή σημασία και μεγάλη ενδοχώρα. Άλλοτε φανερώνει και άλλοτε συγκαλύπτει, μα πάντα αφορά την μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου. Ταυτόχρονα αφορά την αναμέτρηση αυτής της μοναδικότητας με την φθορά και τον θάνατο, ο οποίος αναιρεί την μοναδικότητα. Αφορά δηλαδή τον πόθο για θανάτωση του θανάτου. Και οπωσδήποτε αφορά και την ιλιγγιώδη διαφορά μεταξύ της ετοιμότητας για συνάντηση του άλλου, πρόσωπο προς πρόσωπο, και –αντιθέτως– της δίψας για τσάκισμα του άλλου και εξευτελισμό του μπροστά στα μάτια των άλλων. Στο αντάμωμα λοιπόν της χειροπιαστής όψης (κι όχι στην φλυαρία για μια αφηρημένη και άπιαστη «ανθρωπότητα») παίζονται τεράστια στοιχήματα: η αγάπη και η εξαπάτηση, η εργαλειοποίηση και η αλληλεγγύη…
Αυτή η δυναμική που αναπτύσσεται γύρω από την όψη, παραπέμπει στην κόψη, δηλαδή στην δυνατότητα του ανθρώπου να μην είναι ένα τυχαίο αντικείμενο καθηλωμένο για πάντα εκεί όπου έλαχε να βρεθεί ή εκεί όπου το έριξαν. Κόψη σημαίνει την δυνατότητα να παρέμβεις στον κόσμο γύρω σου, να ξεχωρίσεις στραβά από ίσια, να πασχίσεις να αποκλειστούν τα άδικα και οι αποκλεισμοί. Κόψη δεν σημαίνει μόνο ότι κόβω, αλλά και ότι κόβομαι. Είναι αφελές, αν όχι αλαζονικό, το να πιστεύεις ότι δικαιούσαι να δίνεις μάχαιρα και να μη λαμβάνεις μάχαιρα. Κοντολογίς, στην κόψη ανακεφαλαιώνεται όλη η ομορφιά, το φορτίο και η ευθύνη τού να προκρίνεις κριτήρια, να σχηματίζεις απόφαση, να προχωράς σε αναμετρήσεις. Τίποτα αυτόματο εδώ! Πορεύεσαι συχνά, πολύ συχνά, ισορροπώντας πάνω στην κόψη…
Το κεφάλαιο με τίτλο «Ο αειθαλής ρατσισμός, το διχασμένο μαύρο κίνημα και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ» μελετά μια κρίσιμη ανηφόρα στον αγώνα του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Ανηφόρα η οποία απέληξε σε διαφορετικούς δρόμους σχετικά με το ζήτημα της βίας και σχετικά με την τάση διαφόρων κινημάτων να απορρίπτουν την συνοδοιπορία με άλλα στο όνομα της καθαρότητάς τους. Άγνωστες σελίδες της αγωνιστικής δεκαετίας του 1960, αλλά και ζητήματα απολύτως επίκαιρα σήμερα. Ακολουθεί το κείμενο «Να είμαστε δυσπροσάρμοστοι» –φράση του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ– που προσκαλεί τον καθένα και την καθεμία να μην προσαρμόζεται στις στρεβλώσεις των συστημάτων τα οποία θεσμοποιούν την αποκτήνωση.
Στη συνέχεια ο συγγραφέας συζητά με τρία συγκεκριμένα βιβλία, στο πνεύμα του διαλόγου με πρόσωπα και κινήματα, όπως προαναφέραμε: για την δουλεία (της Ζόρα Νηλ Χέρστον), για την Θεολογία της Απελευθέρωσης στην Λατινική Αμερική (της Χρύσας Τζιαφέτα) και για τα απελευθερωτικά εναύσματα της Αντιγόνης (του Σάββα Μιχαήλ).
Στη συνέχεια, με το κείμενο «Δημοκρατία, κοινωνία και η ευθύνη της θεολογίας» συζητά το αν η έγνοια για δημοκρατία αφορά την θεολογία και, απαντώντας καταφατικά, εξετάζει τα προτάγματα και τα κριτήρια με τα οποία την αφορά. Το θέμα είναι ιδιαίτερα καίριο στην εποχή μας, κατά την οποία εισέρχονται στον δημόσιο χώρο ποικίλες πολιτικές θεολογίες, συχνά από την πλευρά του αυταρχισμού και της μισαλλοδοξίας.
Το τελευταίο κείμενο έχει ως τίτλο ένα ερώτημα: «Απανθρωποποίηση;». Στοχαζόμενος την σημερινή μας συνθήκη, η οποία αποτελεί πλοκή ενσώματης πραγματικότητας και κυβερνοχώρου (συνθήκη με πολλές θετικές πλευρές, όπως την ανοιχτωσιά της επικοινωνίας και την δυνατότητα για διαμόρφωση αμεσοδημοκρατικής δυναμικής), ο Παπαθανασίου επισημαίνει και νέες μορφές υποδούλωσης του ανθρώπου. Το καίριο εδώ είναι ότι τώρα πια δεν πρόκειται μόνο για τους κλασικούς τρόπου καθυπόταξης του ανθρώπου μέσω της έξωθεν επιβολής, αλλά και για τρόπους οι οποίοι εμπεριέχουν την συναίνεση του υποτασσόμενου. Όχι συναίνεση εξ ανάγκης, χάριν της επιβίωσης, αλλά συναίνεση ελεύθερη και παθιασμένη, χάριν της ανόδου στα ύψιστα στρώματα της κοινωνικής πυραμίδας. Εδώ εμπλέκονται πλέον και οι υποσχέσεις της προηγμένης τεχνολογίας και του κυβερνοχώρου για ατομική «αναβάθμιση» της ανθρώπινης ύπαρξης και για απόκτηση ισχύος. Μόνο που πτωχεύουν τον άνθρωπο, στο μέτρο που τον βλέπουν ως ένα άθροισμα συστατικών, χωρίς ενδοχώρα και χωρίς άνοιγμα στο άπειρο.
Απόσπασμα από το βιβλίο:
«Η γνώμη μου είναι πως χρειαζόμαστε άμεσα ένα διαλογικό αντάμωμα στο χείλος ενός απύθμενου πηγαδιού. Αντάμωμα όσων δεν θα σκιαχτούν το βάθος, ούτε θα θελήσουν να ιδιοποιηθούν το πηγάδι. Θα μπορούσα να το πω διαλογικό αντάμωμα όσων βρίσκουν νόημα στον στοχασμό του Κορνήλιου Καστοριάδη. Κάθε άνθρωπος, έλεγε ο φιλόσοφος, είναι ένα απύθμενο πηγάδι, ανοιχτό στο απύθμενο του κόσμου, η δε αλαζονεία της επιστημονικότητας εκείνης η οποία παραθεωρεί το απύθμενο, είναι νόσος του νεωτερικού ιδεολογήματος περί απεριόριστης κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση. Ο Καστοριάδης δήλωνε άθεος, μα νομίζω ότι αποτελεί τον καταλληλότερο συνομιλητή της ανθρωπολογίας όσων δηλώνουμε ένθεοι. Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης για παράδειγμα βρίσκεται εκεί, στο διαλογικό πηγαδίσιο αντάμωμα, παρά τους δεκάξι αιώνες που τον χωρίζουν από τον νεωτερικό φιλόσοφο. Κατά τον Γρηγόριο η πίστη ότι ο άνθρωπος εικονίζει τον άπειρο Θεό σημαίνει ότι και ο άνθρωπος, παρόλο που είναι πεπερασμένος, είναι ύπαρξη ανοιχτή στο άπειρο – μη εξαντλούμενη σε μαθηματικές μετρήσεις και σε αλγοριθμικούς υπολογισμούς, θα λέγαμε. Αυτό σημαίνει ότι το ανυπόταχτο, η έκπληξη, το αδιάκοπο γίγνεσθαι της ανθρώπινης πληρότητας είναι αποφασιστικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου. Δεν φρεναπατώμαι ότι ένα τέτοιο πηγαδίσιο αντάμωμα θα είναι άνευρη ομοφωνία. Όχι. Θα είναι κόντρα, αλλά μεταξύ ανθρώπων που έχουν ήδη κοινό γλωσσάρι (την έγνοια για την ανθρωπιά) και μπορεί να βρεθούν στην ίδια μεριά κατά τη “μεγάλη επανεκκίνηση”».
