“Γιώργο μου, çocukları burasi”.
“Γιώργο μου, είναι μπροστά τα παιδιά”.
Έτσι διέκοπτε η Στάσα, η Σμυρνιά προγιαγιά μου τον επίσης Μικρασιάτη, Κρητικό και ΑΕΚτζή προπάππου μου. Στα τουρκικά τού μιλούσε, για να πει όσα δεν έπρεπε ν’ ακουστούν από τα παιδιά, τα εγγόνια και αργότερα τα δισέγγονά τους.
Για καμιά κηδεία, για κάποιο άσχημο νέο, τα καμώματα των χουντικών. Τα παιδιά έπρεπε να είναι προφυλαγμένα και χαρούμενα και η γιαγιά που είχε χάσει τον αδερφό της στην Καταστροφή της Σμύρνης, αλλά και ο παππούς το είχαν ως αρχή ζωής.
Η Στασώ έτρεχε στους κινηματογράφους για να δει τη Χούλια. Δεν είχε καημό για τη Χούλια, βέβαια. Ήθελε ν’ ακούσει ξανά τα τουρκικά να ηχούν στ’ αυτιά της.
Όλες αυτές τις σιροπιαστές λέξεις που έφεραν μαζί με την κουλτούρα και την παιδεία τους οι Μικρασιάτες στην Ελλάδα και τις αράδιασαν μέσα από τις συναναστροφές τους, τις δουλειές τους και κυρίως το ρεμπέτικο τραγούδι.
Σού δίνουν την εντύπωση ότι καθιέρωσαν και τις κτητικές αντωνυμίες με τα ατελείωτα “μου” των προτάσεών τους. Αγαπησιάρικα “μου”, όπως αγαπησιάρα κι ερωτική ήταν η Ιωνία.
Αυτά ήταν τα υπάρχοντα τους και η ψυχή της Σμύρνης στην καρδιά τους! Οι πρόσφυγες πέρασαν το Αιγαίο και προσπάθησαν ν’ αρχίσουν από το μηδέν τη ζωή τους, εδώ στην Ελλάδα που τους αντιμετώπισε ως κοινωνικούς παρίες και υπαίτιους της πολιτικής αστάθειας της χώρας. Ήταν ανεπιθύμητοι.
Μαζί τους -με την ανταλλαγή των πληθυσμών- ήρθαν και οι Έλληνες της Πόλης, αλλά και οι Αρμένιοι πρόσφυγες που είχαν καταφύγει στα Παράλια. Νωρίτερα είχαν καταφθάσει οι Πόντιοι.
Προσπάθησαν να μείνουν συσπειρωμένοι και να ενταχθούν στο κοινωνικό σύνολο και η συμβολή των προσφυγικών αθλητικών σωματείων -αρχικά του Πανιωνίου και του Απόλλωνα- στη νέα ζωή που έχτιζαν ήταν σημαντική.
Αντίστοιχα, της ΑΕΚ και του ΠΑΟΚ που δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα, αργότερα. Στο δυνατό άρμα της ΑΕΚ στην Αθήνα και του ΠΑΟΚ στη Θεσσαλονίκη, εκτός από τους Πολίτες πρόσφυγες εντάχθηκαν και πολλοί Μικρασιάτες.
Αυτές οι δύο ομάδες προοδευτικά έγιναν οι κύριοι εκφραστές της προσφυγιάς και ένας μοχλός πίεσης για την ικανοποίηση των αιτημάτων της, ιδιαίτερα μέσα από τα βενιζελικά στελέχη τους.
Στη μεγάλη έρευνα – αφιέρωμα του SPORT24 θα ταξιδέψουμε στη Σμύρνη και στην Κωνσταντινούπολη πριν από το 1922.
Θα δούμε πώς αναπτύχθηκε ο αθλητισμός των Ελλήνων και σωματεία τους. Θα μάθουμε ποια ήταν τα κίνητρά τους και πόσα από αυτά συνέχισαν τη δράση τους είτε στην Ελλάδα είτε στην Τουρκία, μετά την Καταστροφή της Σμύρνης, αλλά και για το ρόλο των σωματείων της Ιωνίας στην Ελλάδα, μετά τα δραματικά γεγονότα που συνέβησαν πριν από 100 χρόνια.
Θα περιπλανηθούμε στην Ιωνία και την προσφυγική Ελλάδα παρέα με σπουδαίους Έλληνες συγγραφείς και ποιητές για ν’ ανακαλύψουμε εκείνη τη Σμύρνη, μια ψυχή ζώσα.”
Τα ελληνικά σωματεία στη Σμύρνη
Του έρωτα τ’ αλάνι
To πρώτο ελληνικό γυμναστήριο ήταν το Σχολείον Γυμναστικής “Ιπποκράτης” και άρχισε να λειτουργεί μεταξύ του 1869 και του 1870, στη Σμύρνη. Εκεί γυμνάζονταν και μέλη της Ευαγγελικής Σχολής, η οποία βρισκόταν δύο τετράγωνα μακριά από το σημείο, όπου τώρα εδρεύει η καθολική εκκλησία της Σμύρνης, ο Άγιος Πολύκαρπος.
Είναι πολύ δύσκολο να εντοπίσεις ελληνικά ίχνη στη Σμύρνη σήμερα, σε αντίθεση με την Πόλη. Η καταστροφή του 1922 ήταν σαρωτική.
Τέσσερα μέλη της Ευαγγελικής Σχολής της Σμύρνης (Δαμβέργης, Μαρκουλίδης, Ψαλτώφ, Παπαμιχάλης) που αργότερα έγιναν και μέλη του Απόλλωνα (έτος σύστασης 1891) έφτιαξαν το δικό τους χώρο γυμναστικής το 1880. Το γυμναστήριο ονομάστηκε “Του έρωτα τ’ αλάνι” κι εκεί αθλούνταν οι νέοι, έναντι μιας πεντάρας. Οι άποροι δεν πλήρωναν.
Οι τέσσερις άνδρες περιέφραξαν το γυμναστήριό τους με σχοινί που χρησιμοποιούσαν για ν’ απλώνουν τα ρούχα τους και με όσες οικονομίες είχαν αγόρασαν όργανα γυμναστικής και τα τοποθέτησαν στο χώρο τους. Αυτό το γυμναστήριο αποτέλεσε τη μήτρα που ανέδειξε τους πρώτους αθλητές του Απόλλωνα.
Η ονομασία “Του έρωτα τ’ αλάνι” που επέλεξαν καταδεικνύει σ’ ένα βαθμό τι σήμαινε ο αθλητισμός για το κοινωνικό status των ομογενών και των Φραγκολεβαντίνων.
Οι Άγγλοι ήταν αυτοί που πρωτοστάτησαν στην ανάπτυξη της αθλητικής δραστηριότητας στα Παράλια, ενσωματώνοντας σταδιακά διάφορα αθλήματα στην καθημερινότητά τους.
Ο αθλητισμός ήταν ένα πεδίο σαγήνης, αρρενωπότητας, αλλά και πολιτισμικής ανωτερότητας έναντι των Τούρκων. Η αστική τάξη των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης και της Μικράς Ασίας αγκάλιασε αμέσως τα σπορ.
Άρχισε γρήγορα να εκφράζεται μέσω των σωματείων που ιδρύθηκαν το 19ο αιώνα και επηρέασαν καθοριστικά (μαζί με τους Βρετανούς) τον αθλητισμό της συντηρητικής Τουρκίας, η οποία απέρριπτε -αρχικά- τα δυτικά σπορ, λόγω των αυστηρών κανόνων της οθωμανικής κουλτούρας. Η εφαρμογή νέων εκσυγχρονιστικών ρυθμίσεων άμβλυνε τις γωνίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
[Μόλις πάτησα το ποδάρι μου στη Σμύρνη, στάθηκα να πάρω ανάσα. Πάντα, εδώ στη Σμύρνη έβρισκε σιγουριά κι αποκούμπι η ρωμιοσύνη. Οι Τούρκοι τη λέγανε “Γκιαούρ Ισμίρ” κι ήτανε πραγματικά η άπιστη γι’ αυτούς.
Για μας όμως ήτανε η χαρούμενη και φιλόξενη πρωτεύουσα του ελληνισμού. Μοσχοβολούσε γιασεμί και λαχταρούσε για λευτεριά. Μόνο να σεργιανάς στο Κε, στα μπουλβάρια, στους βερχανέδες, να νταραβερίζεσαι στα μπεζεστένια, να πίνεις ρακή στο Κόρσο, να βλέπεις παντού κέφι, χαρά, σου μαλάκωνε η καρδιά, γέμιζε φως, πόθους, θάρρητα.
Να ζήσω, έλεγες, να ζήσω, να δουλέψω απεξαρχής, να φτάσω τούτο και τ’ άλλο, να χαρώ, ν’ αγαπήσω, να χτίσω.
Ματωμένα Χώματα, Διδώ Σωτηρίου]
Απόλλωνας και Πανιώνιος
Οι πρώτες ενέργειες για σύσταση ελληνικού σωματείου στη Σμύρνη φαίνεται ότι έγιναν το 1875. Τότε, η εφημερίδα “Ιωνία” δημοσίευσε την πρόσκληση του Μιχαήλ Γρηγοριάδη, ο οποίος οραματίστηκε έναν σύλλογο που θα τον ονόμαζε “Ηρακλή”. Ωστόσο, δεν έχει καταγραφεί κάποια ανταπόκριση στην πρόσκλησή του.
Το 1888 η παλαιότερη ελληνική εφημερίδα, η “Αμάλθεια” έγραψε για τις κινήσεις των νέων της Σμύρνης να δημιουργήσουν ένα σωματείο. Το 1890 ιδρύθηκε ο σύλλογος μουσικής και γυμναστικής αγωγής, Ορφέας.
Μέλη του Ορφέα από την ίδρυσή του έως και το 1893 συμμετείχαν μεταξύ άλλων και σε αγώνες ποδοσφαίρου, τους οποίους διοργάνωναν κυρίως Άγγλοι.
Το 1891, σχεδόν τα μισά μέλη του Ορφέα, μεταξύ των οποίων και ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος Σμύρνης, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του αθλητισμού της περιοχής, αποχώρησαν προκειμένου να δημιουργήσουν το δικό τους φιλαρμονικό σωματείο, τον Απόλλωνα.
Διάλεξαν το άσπρο και το γαλάζιο της ελληνικής σημαίας για χρώματά του και δύο χρόνια αργότερα συγκροτήθηκε το πρώτο αθλητικό τμήμα του συλλόγου.
Ανέπτυξε σπουδαία αθλητική δραστηριότητα. Έγινε το πρώτο σωματείο που έπαιξε μπάσκετ στη Σμύρνη, ενώ η ομάδα ποδοσφαίρου του θεωρούνταν η πιο ισχυρή της πόλης, μέχρι τα δραματικά γεγονότα του 1922 και το κύμα προσφυγιάς που ξέσπασε.
Ο Απόλλων εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και ανακοίνωσε την επαναλειτουργία του την 1η Δεκεμβρίου του ίδιου έτους.
Το 1893, επιπλέον μέλη του Ορφέα αποχώρησαν προκειμένου να ασχοληθούν αποκλειστικά με τον αθλητισμό και ονόμασαν το νέο σωματείο τους Γυμνάσιον, το οποίο το 1896 διοργάνωσε τους περίφημους Πανιώνιους Αγώνες της Σμύρνης που αρχικά ονομάζονταν Δημόσιοι Αγώνες και αργότερα μετονομάστηκαν σε “Πανιώνιοι” από τους δημοσιογράφους της εποχής.
Την ίδια χρονιά, το Γυμνάσιο συμμετείχε στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας και ένα χρόνο μετά είχε ενεργό ρόλο στη σύσταση του Συνδέσμου Ελληνικών Αθλητικών και Γυμναστικών Σωματείων (ΣΕΑΓΣ). Ο Πανιώνιος Γυμναστικός Σύλλογος Σμύρνης προέκυψε από την ένωση του Ορφέα με το Γυμνάσιο, το 1898.
Η ονομασία “Πανιώνιοι Αγώνες” χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1894 για τους αγώνες που διοργάνωσε ο Αθλητικός Όμιλος των Άγγλων του Μπουρνόβα. Όμως, εξελίχθηκαν στο μεγαλύτερο αθλητικό γεγονός της Σμύρνης, όταν τελέστηκαν υπό την αιγίδα και την οργάνωση του Πανιωνίου και τα αποτελέσματά τους τα καταχωρούσε ο ΣΕΑΓΣ, ως επίσημα.
Ο ΣΕΑΓΣ ήταν επίσης οικονομικός αρωγός των αγώνων, αλλά και των ελληνικών σωματείων – μελών του στη Σμύρνη. Διοργανώθηκαν συνολικά 19 Πανιώνιοι Αγώνες από το 1896 μέχρι και το 1922.
Οι “κυανέρυθροι” απέκτησαν το δικό τους γήπεδο με ενέργειες του Μητροπολίτη Χρυσόστομου, ο οποίος δολοφονήθηκε από τους Τούρκους στις 27 Αυγούστου του 1922.
[Το πώς ακριβώς θανατώσανε τον Μητροπολίτη Σμύρνης δεν έγινε γνωστό. Άλλοι λένε πως ο Νουρεδδίν πασάς τον παρέδωσε στον όχλο. Και ο όχλος τον έβαλε απάνω σ’ ένα γαΐδαρο κι έτσι τον περιφέρανε στις τουρκικές συνοικίες, φτύνοντάς τον και περιπαίζοντάς τον. Ύστερα, τού ξερίζωσαν τις τρίχες των μαλλιών του και της γενειάδας του, τού κόψαν τ’ αυτιά του, τού βγάλαν τα μάτια και ύστερα κατατεμάχισαν το σώμα του.
Αυτά αφηγούνται πρόσωπα που είδανε, λέει, το μαρτύριο του Δεσπότη από μακριά. Υπάρχει και μια γαλλική μαρτυρία. Την κατέθεσε στη γαλλική Βουλή, στη συνεδρίασή της 14/27 Οκτωβρίου του 1922, ο βουλευτής των Παρισίων πάστωρ Εδουάρδος Σουλιέ.
“Το απόγευμα το γαλλικό προξενείο ειδοποιήθηκε ότι ο Έλλην Μητροπολίτης Χρυσόστομος διέτρεχε κίνδυνον και ότι θα έπρεπε να σταλή άγημα Γάλλων ναυτών για να τον προστατεύση. Πράγματι, ο πρόξενός μας Graillet έστειλε αμέσως άγημα, ο επικεφαλής του οποίου επρότεινε στον Χρυσόστομο να τον οδηγήσει στην εκκλησία του Sacre Coeur ή στο γαλλικό προξενείο.
Ο Χρυσόστομος δεν ανήκει στην εκκλησία της Γαλλίας, αλλά αυτό δεν με εμποδίζει να εκφράσω τον βαθύτατον σεβασμό μου στη μνήμη του. Με ωραιότητα ψυχής αρνήθηκε να δεχθή το προσφερόμενο καταφύγιο, λέγοντας ότι το καθήκον του είναι να μείνη με το ποίμνιο του. Τη στιγμή που έφευγε το άγημά μας, κατέφθασε με άμαξα ένας Τούρκος αξιωματικός μαζί με δύο στρατιώτες και εζήτησαν από τον Χρυσόστομο να τους ακολουθήση.
Οδήγησαν τότε τον ιεράρχην στα άκρα των ευρωπαϊκών συνοικιών, μπρος σ’ ένα κουρείο. Εκεί του φόρεσαν άσπρη μπλούζα, ίσως για να διακρίνεται καλύτερα. Κι εκεί έγινε ένα φρικτό κακούργημα, από εκείνα με τα οποία είναι γεμάτη η ιστορία των μαρτύρων. Του ξερίζωσαν τα γένια, τον μαχαίρωσαν, του κόψαν τη μύτη και τ’ αυτιά.
Μαζί με τους άνδρες πήραν μέρος στα βασανιστήρια και γυναίκες. Ήταν παρόντες ναύτες μας πάνοπλοι, αγανακτισμένοι, έξαλλοι. Υποχρεωμένος από τις διαταγές που είχε ο επικεφαλής των αξιωματικός τούς απειλούσε με το περίστροφο στο χέρι ότι θα τούς πυροβολήση, αν θελήσουν να επέμβουν. Ύστερα μεταφέρανε τον ιεράρχην στις τουρκικές συνοικίες, όπου τον διαμέλισαν και τον άφησαν βοράν εις τους σκύλους”.
Μικρασία, χαίρε, Ηλίας Βενέζης]
Ο Δάλλας και ο Ωνάσης
Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος θεωρούσε απαραίτητη την εκγύμναση των νέων και δούλεψε σημαντικά για ν’ αποκτήσει ο Πανιώνιος το δικό του γήπεδο.
Αρνήθηκε δάνειο 100.000 λιρών που πρόσφεραν οι Άγγλοι για την κατασκευή του γηπέδου, όμως οι επαφές του και οι ενέργειές του ήταν καίριες για να γίνει πραγματικότητα αυτό το όνειρο. Κατάφερε να παραχωρηθεί έκταση 105 στρεμμάτων από τη Δημογεροντία και την Κεντρική Επιτροπή.
Το στάδιο είχε στίβο περιμέτρου 334 μέτρων, γήπεδο ποδοσφαίρου, γυμναστήριο και εξέδρα 7.000 θεατών. Εγκαινιάστηκε το 1912. Δηλαδή, δέκα χρόνια πριν ο Πανιώνιος γίνει πρόσφυγας και εγκατασταθεί -αρχικά- σε ένα δωμάτιο στο Παναθηναϊκό Στάδιο.
Ο οραματιστής πρόεδρος των “κυανέρυθρων”, Δημητρός Δάλλας, στις 12 Νοεμβρίου του 1922 συγκέντρωσε τα μέλη του συλλόγου που είχαν διασωθεί και ανακοίνωσε ότι ο Πανιώνιος θα αρχίσει και πάλι τις δραστηριότητές του, αυτή τη φορά στην Ελλάδα.
Πρωτοστάτησε δε στη δημιουργία αθλητικών τμημάτων για γυναίκες και εισήγαγε στην Ελλάδα πολλές νέες μεθόδους προπονητικής.
Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος Σμύρνης βοήθησε και τον Απόλλωνα να αποκτήσει το δικό του ιδιόκτητο γήπεδο, το 1916 στη συνοικία του Αγίου Τρύφωνα, στο προάστιο Μπέλα Βίστα, κοντά στο περίφημο θέατρο “Τερψιθέα”.
Παρά το εξαιρετικά πλούσιο αρχείο του συλλόγου και την αδιάκοπη έρευνα των ανθρώπων του δεν έχει διασωθεί κάποια φωτογραφία από το γήπεδο των Απολλωνιστών.
Ένας από τους συλλόγους που επίσης θέλησε να συνεχίσει την αθλητική δράση του μετά την Καταστροφή της Σμύρνης ήταν ο Γυμναστικός Όμιλος “Πέλοψ Μελαντίας” που ιδρύθηκε το 1906 από το θείο του Αριστοτέλη Ωνάση, Όμηρο στο παραθαλάσσιο προάστιο Μελαντία της Σμύρνης.
Αθλητής του Πέλοπα ήταν και ο Αριστοτέλης Ωνάσης που διακρίθηκε στην κολύμβηση και την υδατοσφαίριση. Το σωματείο είχε κυρίως ναυταθλητική και κολυμβητική δράση, αλλά διέθετε και τμήματα στίβου, ποδοσφαίρου και γυμναστικής.
Κάποιοι από τους αθλητές του συλλόγου προσπάθησαν να λειτουργήσουν το σωματείο και στην Αθήνα, χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, καθώς έπαυσε η δράση του σε λιγότερο από 10 χρόνια. Τέσσερις άστεγοι αθλητές του ομίλου αρχικά εγκαταστάθηκαν στα αποδυτήρια του Παναθηναϊκού Σταδίου.
[Οι Ρωμιομαχαλάδες βουΐζανε από μέρες. Για τις τετράκουπες βάρκες δε γινότανε συζήτηση. Μονάχα οι βάρκες από τα δύο δικά μας αθλητικά σωματεία παίρνανε μέρος, καμμιά τούρκικια ή φράγκικια δεν κόταγε να παραβγεί μαζί τους. Και όσο κι αν είτανε φανατικοί από τον ένα σύλλογο ή τον άλλο, το ενδιαφέρον κούρνιαζε περιορισμένο.
Μονάχα μια χρονιά οι Φράγκοι του Σπόρτιγκ Κλουμπ βγήκανε στις τετράκουπες, μπαϊλντίσανε στα μισά και παρατήσανε τον αγώνα και από τότε κάτσανε στ’ αυγά τους.
Οι Αρμένιοι, πάλι, είτανε αρκετά δυνατοί στο φούτμπωλ – όχι βέβαια όσο οι Εγγλέζοι του Μπουρνόβα- μα δεν καταπιάνονταν πολύ σε άλλα αγωνίσματα.
Μια χρονιά, ωστόσο, ο Κιρκόρ Εβρεμιάν είχε κερδίσει δευτεριά στη σφαιροβολία. Φέτος, σε τούτες τις λεμβοδρομίες, ανήμερα της Αναλήψεως, όπως κάθε χρόνο, πάλι ξεμυτίσανε οι Φράγκοι. Βγήκε στις δίκουπες ο χοντρό-Ρικάρ ο γιος του σπετσιέρη που είχε την φραντσέζικια σπετσαρία στον Φραγκομαχαλά, μα έμεινε πίσω πάνω από εφτά βαρκιές κι έπαθε μεγάλο ρεζιλίκι.
-Ε, ήσυχα, παιδιά! Μη γιουχαΐζετε! Ντροπή! Αθλητικόν πνεύμα, αθλητικόν πνεύμα! – μπήκανε στη μέση τα προσωπάτα της επιτροπής.
Ο χοντρό-Ρικάρ, απ’ την ντροπή του, δεν ξεμπάρκαρε στα σκαλάκια του μουράγιου, μα έκανε το γύρο και βγήκε πίσω από το Κουμερκάκι.
Η μεγάλη αγωνία, που μπαμπακιάζανε τα χείλια του κόσμου, των δικών μας και των Τούρκων, είτανε η λεμβοδρομία των βαρκάρηδων με τα τετράκουπα καΐκια, τέσσερα μίλια όλο μαζί, πηγεμός και γυρισμός. Επαγγελματίες βαρκάρηδες, ξεμπαρκάρανε τους επιβάτες από τα μεγάλα βιαστικά βαπόρια, τα ποστάλε, που δεν μπαίνανε μέσα στο λιμάνι, μόνο αράζανε μισό ή και ένα μίλι στ’ ανοιχτά. Κοντά σ’ αυτό λίγο ψαράδες, λίγο κατσιρματζήδες (λαθρέμποροι), λίγο νταβατζήδες στα καφέ σαντάν και τα καφέ αμάν του λιμανιού.
Ποτισμένοι άρμη, ψημένα παλικάρια και από τις δυο μεριές. Πέφτανε σε συναγωνισμό, είχανε και αμάχη αναμεταξύ τους, Τούρκοι και Ρωμιοί, νταήδες, πότε μαχαιρώνονταν, πότε κάνανε μαζί παρέα, μα σέβονταν και στιμάρανε την παλικαριά ο ένας τ’ αλλουνού.
Τα καΐκια είτανε βαριές βάρκες, πλώρη από πρύμη δεν ξεχώριζε, με μια μικρή κουβέρτα μπρος και πίσω, στη μέση τέσσερις τραβέρσες και πελώρια κουπιά, χοντρά, σαν κι αυτά στις βασιλικές βάρκες κι ακόμα πιο χοντρά, που δεν τα καλοχούφτιαζε το πασαένα χέρι.
Και τα δύο τελευταία χρόνια, το ‘να πάνω τ’ άλλου, οι Τούρκοι τα θεριά. Λάζοι Μαυροθαλασσίτες, είχανε κερδίσει αυτή τη σπουδαία λεμβοδρομία και πήρανε τον αγέρα των δικών μας. Αχ! Η πικροθάλασσα μάς πότισε φαρμάκι.
Στου Χατζηφράγκου, Κοσμάς Πολίτης]
Η δολοφονία των προσκόπων
Το 1908 ιδρύθηκε ο Ιωνικός Αστέρας στα περίχωρα της Σμύρνης, στην ελληνική κοινότητα των Σωκίων της Ιωνίας, που βρίσκεται περίπου 15 χιλιόμετρα μακριά από το Κουσάντασι.
Ο μαχαλάς των Ελλήνων της περιοχής είναι διατηρητέος. Σήμερα, διακρίνονται ακόμα και τα χρώματα των σπιτιών, καθαρά η αρχιτεκτονική τους και ορισμένα εξ αυτών έχουν στη θέση τους και τα πορτοπαράθυρά τους.
Κάποιοι από τους αθλητές του Ιωνικού Αστέρα ήταν μεταξύ των προσκόπων που δολοφονήθηκαν από τσέτες τον Απρίλιο του 1922, στα Σώκια. Είχε προηγηθεί το 1919 η σφαγή των προσκόπων του Αϊδινίου και ακολούθησε αυτή των παιδιών της Κάτω Παναγιάς.
Οι 13 πρόσκοποι των Σωκίων που δολοφονήθηκαν ήταν οι: Χρήστος Χριστίδης (αρχηγός), Γιώργος Βενετός, Βασίλειος Γεωργιάδης, Δημήτριος Καραμηνάς, Θρασύβουλος Καραμηνάς, Δημήτρης Μελάς, Ευστράτιος Ματθαίου, Ιωάννης Στολίδης, Γιώργος Σαβράκης, Βασίλειος Χαραλάμπους, Γεώργιος Χαραλάμπους, Γεώργιος Χατζιμηχαήλ, Κωνσταντίνος Χειμωνίδης.
Ο Ιωνικός Αστέρας ήταν ένας από τους ελληνικούς συλλόγους που ακολούθησαν το δρόμο της προσφυγιάς και τα κύτταρά του άρχισαν να αναπτύσσονται και πάλι στον προσφυγικό συνοικισμό της Θήβας. Πρόκειται για την παλαιότερη ποδοσφαιρική ομάδα της περιοχής, ο Ιωνικός Αστέρας Θήβας.
Ο αθλητισμός των Ελλήνων της Πόλης, ο Πόντος και οι Αρμένιοι
Πέρα Κλουμπ, Νεγρεπόντης και Ταταύλα
Στην Κωνσταντινούπολη, αρχικά ιδρύθηκε ο “Ερμής” το 1877. Μετονομάστηκε σε Αθλητικός Σύλλογος Πέρα το 1886 και σε Πέρα Κλουμπ το 1914. Άλλαξε και πάλι όνομα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη σύσταση της Δημοκρατίας της Τουρκίας με τη συνθήκη της Λωζάννης.
Το σωματείο από το 1923 μέχρι σήμερα ονομάζεται Beyoğlu Sports Club και πρόκειται, για το γηραιότερο αθλητικό σύλλογο της τουρκικής επικράτειας.
Ωστόσο, με μια προσεκτική ματιά παρατηρούμε σε αρχείο του Αθλητικού Τύπου του 1931 ότι ο Έλληνας ανταποκριτής της εφημερίδας στην Κωνσταντινούπολη, Δ. Παράσχος, εξακολουθεί να αναφέρει την ομάδα ως Πέρα Κλουμπ στα κείμενά του. Είχε κυρίως Έλληνες παίκτες και τότε. Σήμερα, ως Μπέγιογλουσπορ, διατηρεί τμήματα μπάσκετ, βόλεϊ και ποδοσφαίρου.
Το Πέρα Κλουμπ κατέκτησε το πρωτάθλημα Τουρκίας το 1922. Κατά την Μικρασιατική Καταστροφή η ποδοσφαιρική ομάδα του σωματείου βρισκόταν σε τουρνουά στη Γαλλία και αρκετοί αθλητές του συλλόγου ζήτησαν πολιτικό άσυλο στην Ελλάδα.
Εγκαταστάθηκαν στους Αμπελόκηπους και το 1924 ίδρυσαν το σωματείο Πέρα Κλουμπ Αθηνών. Ένας εκ των ποδοσφαιριστών που παρέμεινε στη Γαλλία ήταν ο Κώστας Νεγρεπόντης, ο οποίος έγινε αρχηγός στην Παρί, ενώ στη συνέχεια έπαιξε και στη γαλλική Ντουέ, πριν να έρθει το 1926 στην Ελλάδα και στην ΑΕΚ.
Το 1896 ήταν το πρώτο έτος λειτουργίας του Γυμναστικού Συλλόγου “Ηρακλής”, στα Ταταύλα. Συμμετείχε στη Μεσολυμπιάδα το 1906 και είναι το δεύτερο σωματείο, το οποίο ιδρύθηκε από Έλληνες και παραμένει ενεργό στην Τουρκία.
Διατηρεί δε την ίδια έδρα από τότε. Βρίσκεται στην οδό Sefa Meydani 36. Ήταν το πρώτο σωματείο της Πόλης που είχε αποκλειστικά αθλητικές δραστηριότητες. Το 1934 ο σύλλογος μετονομάστηκε σε Κουρτουλούς που στα τουρκικά σημαίνει λύτρωση, σωτηρία, αλλά και απελευθέρωση.
Δηλαδή, πήρε και πάλι το όνομα της συνοικίας του, η οποία πριν από τις 13 Απριλίου του 1929 ονομαζόταν Ταταύλα. Η αφορμή για την αλλαγή της ονομασίας της περιοχής από ελληνική σε τουρκική ήταν η φωτιά που κατέστρεψε την εν λόγω γειτονιά. Συνολικά, 207 σπίτια παραδόθηκαν στις φλόγες.
Ένα χρόνο αργότερα, η Κωνσταντινούπολη μετονομάστηκε -από τους Τούρκους- σε Ινστανμπούλ.
Πολλά σωματεία ιδρύθηκαν από Έλληνες στην Πόλη. Μεταξύ αυτών ήταν: “Τα Ολύμπια” της Ροβερτείου Σχολής το 1899 (είχε Αμερικανούς καθηγητές που διέδωσαν το μπάσκετ), ο “Θησεύς” Βαφεοχωρίου το 1900 και ο “Άρης” Μεγάλου Ρεύματος το 1901.
Ο Ερμής που εξελίχθηκε στο Πέρα Κλουμπ, ο Ορφέας πρόδρομος του Πανιωνίου και ο Απόλλων Σμύρνης ήταν οι πρώτοι σύλλογοι -με ποδοσφαιρικό τμήμα- που συστάθηκαν στην τουρκική επικράτεια. Και οι τρεις ήταν ελληνικοί.
Το τέταρτο κατά σειρά σωματείο ήταν η ποδοσφαιρική ομάδα FC Σμύρνης των Άγγλων του Μπουρνόβα (1894). Η πρώτη ποδοσφαιρική ομάδα που ιδρύθηκε από Τούρκους ήταν οι Black Stockings Κωνσταντινούπολης το 1901, η δεύτερη ήταν η Μπεσίκτας το 1903, τρίτη ήταν η Γαλατασαράι το 1905 και τέταρτη η Φενέρμπαχτσε το 1907.
Ο Απόλλων Καλαμαριάς, ο Καλαφατίδης και η Ένωση Αρμενίων
Η Ελλάδα εκτός από τους Μικρασιάτες πρόσφυγες υποδέχθηκε και τους Πολίτες με την ανταλλαγή των πληθυσμών, αλλά και τους Πόντιους που κατά τη γενοκτονία των Ποντίων εγκατέλειψαν τις εστίες τους και διέφυγαν στον Άνω Πόντο. Ακολούθως, ήρθαν στην Ελλάδα.
Βέβαια, η Καλαμαριά αλλά και άλλες περιοχές είχαν αρχίσει να δέχονται Πόντιους πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η πιο εμβληματική προσφυγική ομάδα της πόλης είναι ο Απόλλων Καλαμαριάς που ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 1926. Ωστόσο, υπήρχε ως ποντιακός σύλλογος από το 1910, στην Τραπεζούντα. Πρόεδρος του ήταν ο καπνέμπορος, Λάζαρος Καλαφατίδης.
Μαζί με τους Σμυρνιούς κατέφθασαν στην Ελλάδα και πολλοί Αρμένιοι που είχαν καταφύγει στα Παράλια και στην Πόλη, μετά τη Γενοκτονία των Αρμενίων. Η Ένωση Αρμενίων Αθλητών ιδρύθηκε το 1926, στην Αθήνα.
[Η φωτιά, οι πυροβολισμοί και τα ρόπαλα των Τούρκων έχουν στριμώξει το πλήθος των χριστιανών από τρεις πλευρές. Εάν υπάρχει κάποια αχτίδα ελπίδας, αυτή είναι η θάλασσα. […] Τα μπράτσα μου είναι διαλυμένα από το κιβώτιο που περιέχει τα ιατρικά εργαλεία και τα κοσμήματα.
Η γυναίκα μου μού προτείνει να το ρίξω στο νερό: δεν μας χρειάζεται πια, λέει, και εάν ποτέ φτάναμε σε κάποια φιλόξενη χώρα θα ζούσαμε σαν ζητιάνοι. Αλλά επιμένω να κουβαλώ το βαρύ φορτίο, το οποίο παραμένει η μοναδική μας ελπίδα σε αυτή την απόγνωση. Τα κύματα ξεσπάνε πάνω από το φράχτη και τα ρούχα μας βρέχονται ως τα γόνατα. Εμείς ακόμα κάνουμε εκκλήσεις στους λεμβούχους να μας μεταφέρουν στα ατμόπλοια, αλλά μάταια.
Πάνω στα ξένα επιβατηγά πλοία και στα πολεμικά που είναι αγκυροβολημένα κοντά στην ακτή, μπορούμε να διακρίνουμε κινηματογραφικό εξοπλισμό, τον οποίο έχουν στρέψει προς το μέρος μας, για να γυρίσουν ταινίες που παρουσιάζουν το μαρτύριό μας.
Αυτοί οι κινηματογραφιστές και οι πανευτυχείς συνάδελφοί τους είναι απλοί παρατηρητές των βασάνων μας. Απωθούν ακόμη και εκείνους που τους πλησιάζουν, είτε κολυμπώντας, είτε κωπηλατώντας, για να ζητήσουν καταφύγιο στα πλοία τους, μόνο και μόνο για να αποδείξουν την πολιτική τους ουδετερότητα. Πολιτισμός, ανθρωπιά και χριστιανοσύνη έχουν γίνει κενές λέξεις.
Στη Σμύρνη το 1922, Καραμπέτ Χατσεριάν]
Τα κίνητρα των σωματείων της Μικράς Ασίας και της Πόλης
Ένα βασικό κοινό γνώρισμα των ελληνικών σωματείων της Σμύρνης, της Πόλης, αλλά και της Τραπεζούντας ήταν η αρχαιοελληνική ρίζα των ονομάτων τους. Εκδηλώθηκε κατ’ αυτόν το τρόπο μια αλυτρωτική τάση που επικρατούσε σε όλες τις μη οθωμανικές εθνότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η οποία σε μεγάλο βαθμό είχε επηρεαστεί από τον αναβρασμό και την εμπόλεμη κατάσταση στα Βαλκάνια.
Ταυτόχρονα, στις περιοχές με έντονο ελληνικό στοιχείο είχε καλλιεργηθεί η “Μεγάλη Ιδέα” της προσάρτησης στην Ελλάδα των εδαφών όπου ζούσαν Έλληνες ομογενείς, ιδιαίτερα αυτών στα Παράλια.
Τον Μάρτιο του 1919, ο Πανιώνιος προσκάλεσε τα ελληνικά σωματεία στους 19ους Πανιώνιους Αγώνες.
Εκείνη η επιστολή του Πανιωνίου έγραφε: “Ο Πανιώνιος Γυμναστικός Σύλλογος εν τη σκιά της δουλείας και της φρικώδους νεοτουρκικής τυραννίας απτοήτως συνεχίσας το ιερόν και Ελληνοπρεπές έργον του, απεφάσισε όπως προβή εις την όσον το δυνατόν πανηγυρικότατην τέλεσιν των 19ων Πανιωνίων Αγώνων του εν τη μητροπόλει της ελληνικότατης Ιωνίας την προορισμένη ν’ αποτελέσει ένα των ωραιοτέρων της Μεγάλης Ελλάδας αδαμάντιον”.
Λίγο αργότερα, τον Μάιο της ίδιας χρονιάς, μια ελληνική μεραρχία αποβιβάστηκε στη Σμύρνη με εντολή των Συμμάχων προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος εκείνη την περίοδο είχε αφοσιωθεί στην εξωτερική πολιτική της Ελλάδας, χάνοντας τους ισχυρούς δεσμούς με τους πολίτες εντός της.
Παράλληλα, πίστευε ότι θα έχει στη συνέχεια την υποστήριξη των Συμμάχων στη Σμύρνη, κάτι που δεν έγινε. Αντιλήφθηκε γρήγορα τι θα γινόταν και προκήρυξε εκλογές το 1920.
Ο “πατέρας της Δημοκρατίας”, Αλέξανδρος Παπαναστασίου, είχε προειδοποιήσει για τα δεινά που έπονται στο ιστορικό “Δημοκρατικό Μανιφέστο” του στις 12 Φεβρουαρίου 1922, λίγους μήνες πριν από την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου. Ο μεγάλος πολιτικός και οραματιστής επέκρινε την πολιτική των φιλοβασιλικών κυβερνήσεων στα θέματα της Σμύρνης και επέρριψε τις ευθύνες στο Στέμμα για την εθνική συμφορά που εμφανιζόταν προ των πυλών στη Μικρά Ασία.
[Τρίτη 3 Νοεμβρίου 1920
Οι εκλογές της 1ης Νοεμβρίου έριξαν τον Βενιζέλο. Η Ελλάδα όλη φόρεσε την άγκυρα, φώναξε “Ζήτω ο Βενιζέλος” και ψήφισε μαύρο. Όχι όλη, ευτυχώς, αλλά πάντως η πλειοψηφία. Και πιστός στα λόγια του φεύγει ο Βενιζέλος, ο Μεγάλος, ο Γίγας.
Πήγαμε να τον δούμε. […]
Μάς είδε ο Βενιζέλος και πετάχτηκε απάνω και ήλθε να μάς χαιρετήσει με το συνηθισμένο γρήγορο βήμα του, με τη συνηθισμένη ζωηρή φωνή του. Στα συγκινημένα λόγια του Στέφανου, αποκρίθηκε διακόβοντάς τον:
“Όχι, όχι δεν θέλω ούτε μια στιγμή να σκεφτείτε πως φεύγω επειδή δείλιασα! Ελάτε μέσα και είμαι έτοιμος να συζητήσω τη γνώμη σας, να σας αποδείξω πως είναι ανάγκη, πως πρέπει να φύγω, για χατήρι αυτού του τόπου”.
Και στην τραπεζαρία, όπου μάς πήγε, κάθησε σ’ ένα καρεγκλάκι και με τη συνηθισμένη του ευφράδεια, αλύγιστος και απτόητος, θλιμμένος ως στην ψυχή, συντριμμένος αλλ’ όχι δαμασμένος μάς μίλησε.
“Επλανήθηκα”, μάς είπε. “Ενόμιζα πως αλήθεια είχα το λαό μαζί μου, πως στο μεγάλο αυτό έργο που γίνηκε με ακολουθούσε ο λαός. Επλανήθηκα. Ο λαός κουράστηκε, βαρέθηκε. Δεν κακίζω το λαό, τού ζήτησα θυσίες μεγαλύτερες από τις δυνάμεις του.
Εγώ δεν υπολόγισα καλά τις δυνάμεις του, τον παρέσυρα σε έργο πολύ βαρύ. Είμαι συντριμμένος, δεν έχω δυνάμεις ν’ αντιπαλέσω. Είχα σχηματίσει τ’ όνειρο πως ο ελληνικός λαός μ’ ακουλουθεί. […]
Το χειρότερο είναι που ο κόσμος δεν ενδιαφέρεται. Προ 30 ετών υπήρχε ακόμα η Μεγάλη Ιδέα. Τότε, ακόμα ο κόσμος θα δεχόταν τις θυσίες για τη Μεγάλη Πατρίδα. Σήμερα, πια την παράτησε τη Μεγάλη Ιδέα. […]
Δεν τους μέλει. Δεν καταλαβαίνουν οι αντίθετοι τι θα πει Σμύρνη! Ακούν Σμύρνη και σου λεν Σύρα, Μύκονος και το βλέπουν ένα πράμα. Δε βλέπουν, δεν βλέπουν, τη σημασία της! Δεν νιώθουν τι θα πει η κατάκτηση της Μικρασίας”.
Ελ. Βενιζέλος, Πηνελόπη Δέλτα]
Ο θρυλικός Κώστας Νεγρεπόντης, που γεννήθηκε στην Πόλη το 1897 και άρχισε το ποδόσφαιρο στην Προποντίδα Ταταούλων ήταν επίσης επηρεασμένος από το θερμό κλίμα της εποχής, όπως και οι περισσότεροι ομογενείς αθλητές των ελληνικών ομάδων.
Σε δηλώσεις του στον Αθλητικό Τύπο του 1930 εξήγησε πόσο σημαντική ήταν η νίκη για τους ποδοσφαιριστές του Πέρα Κλουμπ, την περίοδο που αγωνιζόταν στην Κωνσταντινούπολη. Το κίνητρό τους δεν ήταν αποκλειστικά βαθμολογικό.
“Τότε, εμείς δεν αγωνιζόμαστε μόνον για τα χρώματα της ομάδος μας, αλλά και για το γόητρο του έθνους μας, της φυλής μας. Αν δε τύχαινε κάποια κακή μέρα, τότε κατεβάλλομεν διπλή προσπάθεια για να βγούμε από το τερραίν σεβαστοί στους αντιπάλους. Η ιδέα ότι αντιπροσωπεύαμε την πατρίδα μας μάς καθίστα αήττητους.
Το Πέρα Κλουμπ σάς ομολογώ ότι τις τόσες του επιτυχίες τας οφείλει και στην προπόνηση και πειθαρχία των μελών του, αλλά κυρίως εις την ιδέα του γοήτρου της ράτσας μας. Σκεπτόμασταν πολύ καλά πως αν ενικάτο η ομάς, η ήττα θα αντανακλούσε σε όλους τους ομογενείς της Πόλης, σε όλους τους Έλληνες”.
Η Kαταστροφή της Σμύρνης και το μαζικό κύμα προσφυγιάς
Η Μεγάλη Ιδέα απεδείχθη καταστροφική. Κατέρρευσε μαζί με την κατάρρευση του ελληνικού μετώπου. Κάηκε μαζί με την αιματοκυλισμένη Σμύρνη. Διαψεύστηκε με όλεθρο.
Οι δραματικές συνέπειες της ήττας στη Μικρά Ασία άλλαξαν το πολιτικό σκηνικό στην Ελλάδα και σαφώς την εξωτερική πολιτική της που εστίασε στην ακεραιότητα των συνόρων της.
Ένας τεράστιος όγκος προσφύγων (περίπου 900.000) έφτασε στη χώρα συντετριμμένος. Άφησαν τα πάντα για να σωθούν. Άμεσα ξέσπασε ανθρωπιστική κρίση στην Ελλάδα.
Οι προσφυγικοί σύλλογοι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ενότητα, αλλά και στην επανένωση των Μικρασιατών, όπως και στην εξομάλυνση της κρίσης. Άμεση προτεραιότητά τους ήταν η εξασφάλιση στέγης στα μέλη τους.
Οι οικογένειες των Μικρασιατών διασκορπίστηκαν σε όλη την Ελλάδα, οι λίστες των αγνοουμένων ήταν ατελείωτες. Το πρώτο μέλημα των προσφύγων ήταν η αναζήτηση των δικών τους ανθρώπων, κυρίως μέσα από τις αγγελίες των εφημερίδων.
[Όταν κατασιγάζη ο αλαλαγμός από το πρώτο ημίχρονο, κι ενώ προβάλλει το εναγώνιο ερώτημα αν ως το τέλος θα προηγήται ο Άρης, συνήθως μεταδίδονται οι ”Αναζητήσεις μέσω του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού”.
Σχεδόν πανομοιότυπα: “Η Αγγελική αναζητεί τον σύζυγόν της Γαβριήλ Γαβριήλογλου εκ Πισιδίας. Εξηφανίσθη κατά την Μικρασιατικήν Καταστροφήν εν έτει 1922.
Έκτοτε, η Αγγελική στερείται ειδήσεών του…”. Το παράδοξο δεν είναι, βέβαια, η αναμονή σαράντα τέσσερα χρόνια, όταν σκεφτή κανείς εκείνους που έζησαν διαστήματα τρομαχτικά χωρίς να περιμένουν τίποτα (κι ας αφήσουμε πια, γιατί παράγινε, των αγαλμάτων τη μοίρα).
Το παράδοξο είναι η σιωπή του Γαβριήλ, που αγνοώντας τις τόσες δυνατότητες επιστροφής -ή έστω μιας κάποιας επικοινωνίας- τα ουράνια φέγγη χαίρεται και στων αγγέλων το ουδέτερο κάλλος εντρυφά κι ασυλλόγιστα από την υπεργήινη μουσική μεθυσμένος, της συζύγου του τη θαλερήν αγκάλη ελησμόνησε.
Kι εκείνη μέσω του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού επίμονα εκπέμπει το ραδιοφωνικό της άγγελμα, ανάμεσα σε δύο ημίχρονα. Πιστή σε όσα από τους πατέρες διδάχτηκε το χρέος της εκτελεί, το μήνυμά της ακούει και ήσυχη πια μπορεί να παρακολουθήση -ίσως με μια έγνοια για τη δόξα του εγγονού- αν ως το τέλος θα προηγήται ο Άρης.
Αναζητήσεις μέσω του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, Γιώργος Γεραλής]
Πολλοί πρόσφυγες για μεγάλο διάστημα είχαν εγκατασταθεί στα αποδυτήρια του Παναθηναϊκού Σταδίου, όπως και στο Ποδηλατοδρόμιο (“Γ. Καραϊσκάκης”). Οι δε σύλλογοι συνέχεια συγκέντρωναν πληροφορίες για τους αγνοούμενους.
Ο Τύπος άρχισε άμεσα να δημοσιεύει ονόματα αιχμαλώτων και διασωθέντων αθλητών, αλλά και να διαψεύδει φήμες, όπως έκανε το περιοδικό Νίκη τον Σεπτέμβριο του 1922 για τον διάσημο πρωταθλητή του Πανιωνίου, Δημητρό Καραμπάτη.
Για τον Καραμπάτη αρχικά είχε ακουστεί ότι δολοφονήθηκε από τους Τούρκους, έλεγαν ότι κατακρεουργήθηκε. Ωστόσο, η Νίκη ενημέρωσε ότι είχε διαφύγει στη Λάρνακα της Κύπρου.
Ένα χρόνο μετά, τον Αύγουστο του 1923 η εφημερίδα Αμάλθεια έγραψε: “Μεταξύ των τελευταίων αφιχθέντων εκ της αιχμαλωσίας συγκαταλέγονται και οι δύο πρωταθληταί του Σμυρναϊκού Συλλόγου “Απόλλων” στρατιώται Π. Πάρσαλης και Θ. Πλυτάς.
Εκ τούτων, ο μεν πρώτος κατέχει το πανελλήνιον ρεκόρ εις το άλμα εις ύψος, πηδήσας εις το Αφιόν Καραχισάρ ένα μέτρον και 77,5, ο έτερος κ. Πλυτάς κατέχει ομοίως το πανελλήνιον ρεκόρ εις την λεμβοδρομίαν δικώπων μετά κινητών καθισμάτων μετά του επίσης Απολλωνιστού κ. Σγουρά, αποστάσεως ενός μιλίου. Ο κ. Πλυτάς είναι πρωταθλητής πυγμάχος”.
ΑΕΚ και ΠΑΟΚ, οι ισχυροί Πολίτες
Το 1929 έγιναν προσπάθειες για τη συνένωση των σωματείων της Σμύρνης (Πανιώνιος, Απόλλων, Πέλοψ). Ωστόσο, αυτές δεν ευδοκίμησαν για διάφορους λόγους.
Οι ισχυρισμοί ότι οικονομική δυσπραγία του Απόλλωνα αποτέλεσε τροχοπέδη στο εγχείρημα εμφανίζονται πιο αδύναμοι μπροστά στη διάθεση τόσο του Πανιωνίου όσο και της “ελαφράς ταξιαρχίας” να μη χάσουν την κυριαρχία και την οντότητά τους.
Έτσι κι αλλιώς, οι άνθρωποι που προχώρησαν στην επανασύσταση των συλλόγων στην Αθήνα ήταν επιφανείς Σμυρνιοί που γρήγορα αναγνωρίστηκαν και ανέκτησαν το κύρος τους στην Ελλάδα.
Μεγάλη ισχύ απέκτησαν δύο νέα σωματεία που άρχισαν την αθλητική δράση τους στην Ελλάδα, η ΑΕΚ στην Αθήνα και ο ΠΑΟΚ στη Θεσσαλονίκη.
Η απόφαση για την ίδρυση της ΑΕΚ (Αθλητική Ένωσις Κωνσταντινουπόλεως) ελήφθη από τους Κώστα Δημόπουλο και τα αδέλφια Μενέλαο και Αιμίλιο Ιωνά στις 13 Απριλίου του 1924 στο κατάστημα με αθλητικά είδη που διατηρούσαν από κοινού στην οδό Βερανζέρου 24.
Και οι τρεις ήταν μεταξύ των ιδρυτικών στελεχών του κιτρινόμαυρου συλλόγου μαζί με περισσότερα από 40 μέλη. Μεταξύ αυτών ήταν οι: Στέφανος Κεχαγιάς, Μενέλαος Καροτσιέρης, Μίλτος Ιερεμιάδης, Τιμολέον Ταγάρης, Κώστας Σπανούδης (πρώτος πρόεδρος της ΑΕΚ).
Ο σύλλογος αναγνωρίστηκε τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους. Μεταξύ άλλων, στην πρώτη ποδοσφαιρική ομάδα της Ένωσης συμμετείχαν πέντε Πολίτες ποδοσφαιριστές που αποχώρησαν από τον Απόλλωνα.
Η ΑΕΚ προκειμένου να έχει μια αξιοπρεπή παρουσία προσπάθησε να εντάξει στο δυναμικό της Κωνσταντινουπολίτες -και όχι μόνο- αθλητές που αγωνίζονταν σε άλλα σωματεία.
Η σύσταση του ΠΑΟΚ εξελίχθηκε σε διάφορα επεισόδια. Τον Ιανουάριο του 1923 ιδρύθηκε η Ένωσις Κωνσταντινουπολιτών Θεσσαλονίκης, τον Ιούνιο του 1925 άρχισε την αθλητική δράση της και αναγνωρίστηκε ως Αθλητική Ένωσις Κωνσταντινουπολιτών Θεσσαλονίκης τον Δεκέμβριο του 1925.
Στη γενική συνέλευση που αποφασίστηκε η δημιουργία αθλητικού τμήματος συμμετείχαν 120 Πολίτες αθλητές! Ζούσαν και αγωνίζονταν σε σωματεία της Θεσσαλονίκης, τα οποία δεν ήταν όλα προσφυγικά.
Ορισμένοι εξ αυτών είχαν υπάρξει αθλητές και του Πέρα Κλουμπ της Κωνσταντινούπολης. Στην εν λόγω συνέλευση, οι πρόσφυγες αθλητές αποφάσισαν να υποστηρίξουν το νέο προσφυγικό σωματείο της πόλης και αποχώρησαν από τους συλλόγους τους.
Ωστόσο, η δημοφιλία των αθλητικών τμημάτων προβλημάτισε την Ένωση, δεδομένου ότι περιθωριοποιούνταν όσα δεν σχετίζονταν με τον αθλητισμό, ενώ η Ποδοσφαιρική Ένωση Μακεδονίας – Θράκης δεν μπορούσε να εγγράψει στο μητρώο της την ποδοσφαιρική ομάδα της Ε.Κ., επειδή δεν προβλεπόταν να έχει στις τάξεις της μέλη πολιτιστικών συλλόγων.
Παράλληλα, το καταστατικό της Ένωσης προέβλεπε ότι μπορούσε να αποσχιστεί το αθλητικό τμήμα από τη μήτρα του που ήταν το πολιτιστικό σωματείο και ως εκ τούτου προκλήθηκαν δύο ρεύματα στους κόλπους του. Αυτών που δεν επιθυμούσαν την απόσχιση και των υπολοίπων που έκαναν ενέργειες για τη δημιουργία ενός αθλητικού συλλόγου.
Η διοικητική ρήξη προκάλεσε μία σειρά ενεργειών και αντεγκλήσεων και τη νέα γενική συνέλευση στις 7 Μαρτίου του 1926. Την άνοιξη του ίδιου έτους προέκυψε η διάσπαση του συλλόγου και τα μέλη που στήριζαν το ποδοσφαιρικό τμήμα αποχώρησαν προκειμένου να ιδρύσουν τον ΠΑΟΚ (Πανθεσσαλονίκειος Αθλητικός Όμιλος Κωνσταντινουπολιτών), τον Απρίλιο του 1926.
Τα υπόλοιπα αθλητικά τμήματα του πρώτου συλλόγου συνέχισαν ως είχαν και το 1929 ο ΠΑΟΚ τα απορρόφησε, ενώ κάποιοι από τους αθλητές τους συνέχισαν στον Βυζαντινό Αθλητικό Όμιλο που ιδρύθηκε τον Δεκέμβριο του 1926.
Το πρώτο έμβλημα του ΠΑΟΚ ήταν ένα τετράφυλλο τριφύλλι με ένα πέταλο. Το είχε εμπνευστεί ο Κώστας Κοεμτζόπουλος από τα τσιγάρα “Λήθη” που κάπνιζε. Ο Δικέφαλος Αετός αντικατέστησε το τριφύλλι το 1929.
Ένας από τους ιστορικότερους προσφυγικούς συλλόγους της Ελλάδας είναι η Νίκη Βόλου. Έτοιμοι ποδοσφαιριστές από τη Σμύρνη έπαιζαν το άθλημα που αγάπησαν στις αλάνες της Ν. Ιωνίας και το διέδωσαν στους ντόπιους.
Ένας εξ αυτών ήταν ο Παντελής Μαγουλάς του Απόλλωνα Σμύρνης, ο οποίος ίδρυσε το γυμναστικό σύλλογο Νίκη Βόλου το 1924.
Η πρώτη ονομασία του σωματείου ήταν Γυμναστικός Σύλλογος Προσφύγων Βόλου και ο κόσμος αποκαλούσε την ποδοσφαιρική ομάδα Προσφυγική. Ο χαρακτηρισμός “πρόσφυγας” μεγάλωνε τις αποστάσεις.
Oι Μικρασιάτες δεν έγιναν αποδεκτοί από τους γηγενείς σε όλη την επικράτεια. Τους αποκαλούσαν “Τουρκόσπορους” και τις προσφύγισσες “παστρικιές”. Ένιωθαν μειονεκτικά και αυτός ήταν ο βασικός λόγος που το 1926 το όνομα του συλλόγου άλλαξε σε αυτό που είναι σήμερα.
[Έφτασα στην Αθήνα τον καιρό που άρχιζε ο μεγάλος Διχασμός. Δεν πρόφτασα να νιώσω μήτε αγάπη μήτε υπόληψη για τον Κωνσταντίνο. Έπειτα, ήρθαν τα ”Νοεμβριανά” που μου θύμισαν καταπληκτικά τα καμώματα των Τούρκων.
Για τους ανθρώπους του Κωνσταντίνου, εμείς που ερχόμασταν από το σκλαβωμένο Έθνος, που είχαμε ανατραφεί μόνο με μια λαχτάρα, την Ελλάδα, ήμασταν οι Τουρκόσποροι. Κι αυτοί που μάς χλεύαζαν και μάς ταπείνωναν δεν σκοτίζουνταν που ο Γερμανός ήταν ο σύμμαχος των Τούρκων και των Βουλγάρων, τον ευχόντουσαν νικητή και του παράδιναν τα κάστρα μας απολέμιστα.
Για τη φαντασία μου, τότε, αυτή η ωμή στενοκεφαλιά ήταν πράγμα υπέρογκο και τερατώδες. Θυμάμαι τ’ απομεσήμερο που είδα, από ένα παράθυρο της οδού Μπουμπουλίνας, το ελεεινό θέαμα του όχλου με δεσποτάδες και παπάδες που κουβαλούσαν πέτρες για το ανάθεμα του Βενιζέλου. Την αηδία που με έπνιγε στο Πολύγωνο, μπροστά στο φρικτό μνημείο με τα κερατοφόρα καύκαλα από τραγιά στην κορυφή του.
Θυμάμαι την ηθική εξουθένωση που ένιωσα όταν έγινε η πρώτη απόπειρα να δολοφονήσουν τον Βενιζέλο στο σταθμό της Λυών, λίγες μέρες μετά την υπογραφή της Συνθήκης που πραγματοποιούσε όνειρα χιλιάδων χρόνων.
Ήτανε πράγματα που δεν καταλάβαινα. Και τώρα ακόμη που πέρασαν τα χρόνια και ξεβίδωσα πολλές φορές το μηχανισμό του ανθρώπου και του Έλληνα μπορεί να βρίσκω εξηγήσεις, αλλά δεν απολυτρώθηκα ολωσδιόλου από την κατάντια εκείνη.
Χειρόγραφο Σεπτεμβρίου ’41, Γιώργος Σεφέρης]
Οι παρείσακτοι πρόσφυγες και η δύναμη της ψήφου
Τα προσφυγικά σωματεία συνέβαλαν στη διάσωση και διάδοση της πολιτισμικής μνήμης και λειτούργησαν συσπειρωτικά. Έγιναν ανάγκη και σημείο αναφοράς της ζωής των προσφύγων, ιδιαίτερα των νέων που πρωτοστάτησαν στη δημιουργία τους.
Ο αθλητισμός έγινε τρόπος έκφρασης και διέξοδος για την προσφυγική νεολαία που αναπτυσσόταν σε δύσκολες συνθήκες διαβίωσης και αποζητούσε να ικανοποιήσει το αίσθημα του ανήκειν σε μια κοινωνία που δεν αποδέχθηκε τους πρόσφυγες και τους αντιμετώπιζε ως απειλή και παρείσακτους. Συχνά και ως υπαίτιους για την οικονομική και πολιτική αστάθεια της χώρας.
[Χίος, 31 Αυγούστου 1922
Βρήκα επιτέλους κάποιες στιγμές ηρεμίας για να ρίξω εδώ μέσα μερικές γραμμές. Το μικρό ιταλικό φορτηγό ”Μεργκ” που μάς είχε διασώσει από μια Σμύρνη παραδομένη στις φλόγες, κατά τα Μεσάνυχτα μάς έβγαλε στη Χίο. Απ’ τη θαλασσοταραχή, ώσπου να φτάσουμε στην αποβάθρα, η βάρκα μας κόντεψε ν’ ανατραπεί.
Ο φιλάνθρωπος πλοίαρχος (άξιος γιος καθολικού ιερέα, όπως μάς είχε πει) δεν μπορούσε να μάς αφήσει να διανυχτερεύσουμε στο καράβι του. Βιαζόταν να ξαναγυρίσει στην κόλαση της Σμύρνης, μήπως κατόρθωνε να διασώσει καμιά ακόμη καραβιά πρόσφυγες. Ξημερωθήκαμε έξω από ένα φουρνάρικο επιταγμένο για την τροφοδοσία του προσφυγόκοσμου. Το πρωί αντικρίσαμε ένα νησί γεμάτο ανθρώπινα ράκη.
Τα Παιδιά της Νιόβης, Τάσος Αθανασιάδης]
Εκδηλώθηκαν έντονα φαινόμενα κοινωνικού ρατσισμού από τους γηγενείς προς τους νέους συμπολίτες τους και αυτά δεν έλειψαν και από τα γήπεδα.
Η ενασχόληση με τον αθλητισμό είναι ένας σύντομος δρόμος προς την αυτοπεποίθηση και ο πρόσφυγας δεν χρειαζόταν μόνο την αποδοχή από τους γηγενείς, ώστε να μην αισθάνεται κοινωνικός παρίας, αλλά και από τον ίδιο τον εαυτό του, για να μη νιώθει πια ανίσχυρος και θύμα.
Τα εν λόγω σωματεία έπαιξαν έναν ακόμη ρόλο, τον ψηφοθηρικό. Έτσι κι αλλιώς ο προσφυγικός αθλητισμός είναι αποτέλεσμα και πολιτικών πράξεων και ένα συμπαγές κοινωνικό φαινόμενο.
Η δύναμη των προσφύγων σε ψήφους ήταν τεράστια. Οι σύλλογοι δικτυώθηκαν πολύ γρήγορα και λειτούργησαν ως μοχλός πίεσης σε κυβερνητικά στελέχη. Ηγετικές μορφές τους είχαν πρόσβαση ακόμη και στον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Ο πρώτος πρόεδρος της ΑΕΚ, Κωνσταντίνος Σπανούδης ήταν δημοσιογράφος και εκδότης της εφημερίδας Πρόοδος της Κωνσταντινούπολης. Ήταν προσωπικός φίλος του Βενιζέλου, συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις της Συνθήκης των Βερσαλλιών και εξελέγη βουλευτής με το κόμμα των Φιλελευθέρων το 1932.
Και ο ΠΑΟΚ διατηρούσε στενή σχέση με τους βενιζελικούς. Ο πρόεδρος του συλλόγου Πέτρος Λεβαντής ήταν επίσης δημοσιογράφος, εκδότης της Μακεδονίας και εξελέγη βουλευτής με την παράταξη του Ελευθέριου Βενιζέλου.
Αγαπημένος των προσφύγων -εκείνη την εποχή- και με μεγάλη επιρροή στην κοινότητά τους υπήρξε ο φιλοβενιζελικός στρατηγός και πολιτικός, Νικόλαος Πλαστήρας.
Τα προσφυγικά σωματεία ξεπέρασαν τα 500 μέχρι το 1940
Μέχρι το 1940 ιδρύθηκαν περισσότερα από 500 σωματεία από Πολίτες, Μικρασιάτες, Πόντιους και Αρμένιους στη χώρα. Μόνο στην Αττική αριθμούσαν τα 335.
Μεγάλος όγκος αυτών των σωματείων είχε ως έδρα τη Ν. Ιωνία (45) και την Κοκκινιά (48), όπου χτυπούσε δυνατά η καρδιά της προσφυγιάς.
Οι ιστορικές προσφυγικές ομάδες του ελληνικού αθλητισμού δεν εξαντλούνται σε αυτές που ήδη καταγράψαμε. Ξεχώρισαν επίσης: ο Φωστήρας, η Νήαρ Ήστ, ο Ιωνικός Ν. Φιλαδελφείας, ο Πανερυθραϊκός, η Προοδευτική, οι Νέοι Βύρωνος, ο Εθνικός Αστέρας Καισαριανής, η Άμυνα Κοκκινιάς, ο Ηρόδοτος Αλικαρνασσού, η Θύελλα Πατρών, η ΜΕΝΤ, ο Αγροτικός Αστέρας, “Οι Ακρίται” Θεσσαλονίκης, η Νέα Ιωνία Βόλου, Ατσαλένιος Ηρακλείου, ο Άρης Πάτρας, Γυμναστικός Σύλλογος Σπόρτινγκ Κλουμπ Αμπελοκήπων κ.α.
Αυτές οι ομάδες είχαν δυναμική παρουσία στις εγχώριες διοργανώσεις από τα πρώτα χρόνια τους. Στο πρωτάθλημα μπάσκετ του 1931 οι πέντε από τους 10 συλλόγους που συμμετείχαν είχαν ιδρυθεί από πρόσφυγες: Πανιώνιος, Νήαρ Ηστ, Νέοι Συνοικισμού Βύρωνος, Απόλλων και ΑΕΚ.
Σε όλη την επικράτεια ιδρύθηκαν προσφυγικά σωματεία και πολλά εξ αυτών πήραν το όνομα της ΑΕΚ σε συνδυασμό με την ονομασία της εκάστοτε πόλης, όπου βρισκόταν η έδρα τους. Η Ένωση ανέλαβε το ρόλο της προσφυγομάνας για τους πρόσφυγες οπαδούς της, ήταν το αποκούμπι τους, αντηχούσε την κραυγή του ξεριζωμού, έγινε η υπερηφάνεια τους!
Έως το 1940 συστάθηκαν οι ΑΕΚ: Καστέλλας, Πλατείας, Αγιού Διονυσίου, Κολωνού, Κουντουριώτη, Βοτανικού, Καλλιθέας, Δραπετσώνας, Νέας Κοκκινιάς, Χαλανδρίου, Γούβας, Κομνηνών Αττικής, Ραφήνας, Ψυχικού, Υδραϊκής Συνοικίας, Καισαριανής, Μοσχάτου, Νέας Ελβετίας, Νέας Ιωνίας, Μεγάλου Πεύκου, Νέων Σφαγείων, Αγίας Μαρίνας, Κυπριάδου, Χαλκίδας, Κέρκυρας, Νεάπολης, Βέλου, Ηρακλείου, Αιγίου, Πύργου, Πατρών, Νέας Μανωλάδας, Τρίπολης, Μεσσολογγίου, Πειραιώς, Πανθεσσαλική, Καβάλας.
Αντίστοιχα μέχρι τον Μεσοπόλεμο προέκυψαν και κάποια σωματεία που δανείστηκαν την ονομασία αλλά και τα αρχικά του ΠΑΟΚ. Όπως ήταν για παράδειγμα ο Ποδοσφαιρικός Αθλητικός Όμιλος Κωνσταντινουπόλεως Νέων Σφαγείων και ο Πανθεσσαλικός Αθλητικός Όμιλος Κωνσταντινουπόλεως.
Παράλληλα “γεννήθηκαν” και αρκετοί Ολυμπιακοί (π.χ. Αμπελοκήπων, Τούμπας, Κομνηνών, Νέας Ιωνίας, Παμφυλίας, Τριανδρίας, Πάτρας κ.α.). Έτσι, κι αλλιώς η πειραιώτικη βάση της ομάδας του Πειραιά είχε έντονο προσφυγικό στοιχείο.
Ο κορμός των προσφυγικών σωματείων ήταν λαϊκός, αν και υπήρξε ανομοιογένεια μεταξύ των υποστηρικτών τους.
Οι αστοί είτε βρέθηκαν στην κορυφή της πυραμίδας των συλλόγων που είχαν ως έδρα το κέντρο είτε επιδόθηκαν σε σπορ όπως το τένις. Το άθλημα που καλλιεργήθηκε περισσότερο στα προσφυγικά σωματεία και όχι μόνο ήταν το ποδόσφαιρο, το οποίο κυριάρχησε κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου.
Τα σωματεία των προσφύγων στην Ελλάδα είχαν διαφορετικό προσανατολισμό από εκείνα που άνθισαν στη Σμύρνη και την Πόλη. Τα δεύτερα είχαν στραφεί στην Αρχαία Ελλάδα, καθαρά για εθνικούς λόγους και όσα ιδρύθηκαν μετά την Καταστροφή της Σμύρνης έγιναν φορείς μνήμης μέσα από τα σύμβολα, αλλά και τις εκδηλώσεις τους. Σκοπός τους ήταν να τιμήσουν νεκρούς, αγνοούμενους και τον τόπο, απ’ τον οποίο βίαια ξεριζώθηκαν.
[Τριγύρισα, τριγύρισα ώρα πολλή στους έρημους δρόμους, όπου πού και πού κάποιος σκουντούφλης άνθρωπος περπατούσε βιαστικά. Είδα τα σπίτια, τους κήπους, τα δέντρα. Ανάσανα τη μεθυστική ευωδιά των λουλουδιών. Χάρηκα την αψεγάδιαστη ομορφιά του μαγιάτικου δειλινού. Και μελαγχόλησα μέχρι θανάτου.
-Αυτός είναι ο θρυλικός Μπουρνόβας, μού λέει ο πρόξενος.
-Όχι, κύριε πρόξενε. Αυτό είναι το φάντασμα του Μπουρνόβα. Η ψυχή του βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα έξω από την Αθήνα. Στη Νέα Ιωνία, τη Νέα Φιλαδέλφεια και τη Νέα Σμύρνη. Εκεί, θα βρείτε τις ξακουστές Μπουρνοβαλιές με τα μαύρα φλογερά μάτια να συνεχίζουν την παράδοση της αμέριμνης και ερωτιάρας Ιωνίας. Αν καλά, κι η Αττική μήπως δεν είναι γη Ιωνική;
Ο Φημισμένος Μπουρνόβας, Μ. Καραγάτσης]
Έρευνα – Ρεπορτάζ – Συγγραφή: Μαρία Καούκη
Επιμέλεια: Γιάννης Ζωιτός
Art Director: Κωνσταντίνος Μπαντούνας
Photo credits: Γυμναστικός Σύλλογος Απόλλων Σμύρνης, Πανιώνιος Γ.Σ.Σ – Andreas Papakonstantinou / Tourette Photography, ΠΑΕ ΑΕΚ, paokfc.gr
Πηγή: longreads.sport24.gr
