Πριν πολλούς καιρούς, ένας σπουδαίος άνθρωπος έγραψε ένα μανιφέστο για την ανθρώπινη ελευθερία σε μια ποθητή κοινωνία. Κι ανάμεσα σε άλλα, τόνιζε:
«Εγωισμός δεν είναι το να ζει κανείς όπως του αρέσει. Εγωισμός είναι το να απαιτεί κανείς από τους άλλους να ζουν όπως αρέσει σε αυτόν. Και μη-εγωισμός είναι το ν’ αφήνει κανείς τους άλλους να ζουν όπως θέλουν, να μην παρεμβαίνει. […] Ο μη-εγωισμός αναγνωρίζει την απεριόριστη ποικιλομορφία σαν κάτι το θεσπέσιο. Την αποδέχεται, της παρέχει τη συναίνεσή του, την απολαμβάνει. […] Ένα κόκκινο τριαντάφυλλο δεν είναι εγωιστικό επειδή θέλει να είναι κόκκινο τριαντάφυλλο. Θα ήταν φοβερά εγωιστικό αν ήθελε όλα τα λουλούδια του κήπου να είναι κόκκινα και τριαντάφυλλα».
Δημοσιευμένα το 1891, αυτά τα λόγια του μεγάλου Όσκαρ Ουάιλντ ακούγονται σήμερα μάλλον κοινότοπα. Η αξίωση, να ζει κανείς «όπως αρέσει σε αυτόν» και κανείς «να μην παρεμβαίνει» σ’ αυτό, προφανώς θυμίζουν φράσεις που σήμερα ξεστομίζονται πανεύκολα, σαν φράσεις του συρμού. Μα για τον Όσκαρ Ουάιλντ δεν ήταν συρμός. Είχε απέναντί του την σεμνότυφη και ταυτόχρονα ξετσίπωτα ιμπεριαλιστική Βικτωριανή κοινωνία, και το μανιφέστο του ήταν σύστοιχο με την τόλμη της ζωής του.
Αν ωστόσο τις όμορφες φράσεις σήμερα δεν τις παπαγαλίζουμε μένοντας σε μια άκοπη επιφανειακότητα, αλλά θελήσουμε πέρα από σέρφινγκ να κάνουμε και μακροβούτια, τότε τα λόγια του Όσκαρ Ουάιλντ μπορεί να προκαλέσουν ένα ιδιαίτερο ερώτημα: Μήπως υπάρχει κίνδυνος, το συγκεκριμένο σκεπτικό να απολήξει σε μια κοινωνία η οποία θα φαίνεται μεν ειρηνική, αλλά δεν θα πραγματικά κοινωνία; Μήπως δηλαδή υπάρχει κίνδυνος, το ανθρώπινο πλήθος να νοηθεί ως αράδιασμα ατομικοτήτων ακοινώνητων ουσιαστικά μεταξύ τους, εάν και εφόσον το μόνο κριτήριο είναι η ατομική αρέσκεια του καθενός;
Αν θα μπορούσα να συζητήσω με τον σπουδαίο Ιρλανδό, θα του αντέτεινα τα εξής: Το παράδειγμα του κόκκινου τριαντάφυλλου είναι αδύναμο, γιατί είναι εκ προοιμίου καλόβολο. Νοιάζεσαι για τον κήπο, αλλά αυτό που θέτεις ως μόνο κριτήριο, υπονομεύει τον κήπο! Τι θα γίνει αν δεν πρόκειται για τριαντάφυλλο, αλλά για ένα παρασιτικό φυτό που πνίγει τα άλλα; Τι θα γίνει δηλαδή στην περίπτωση που σε κάποιους «τους αρέσει» να ζουν τυραννώντας άλλους; Και ποια θα είναι τότε η μη-εγωιστική στάση των υπολοίπων; Θα είναι μήπως το να τους αφήσουν (όπως λες) να ζουν «όπως τους αρέσει» και να μην παρέμβουν;
Φαντάζομαι ότι ο Ουάιλντ θα ξαφνιαζόταν (διότι κάτι τέτοιο δεν ήταν στις προθέσεις του) και θα μου έλεγε πως όσους επιβουλεύονται την ελευθερία των άλλων τους νοεί ήδη έξω από τον πολύμορφο κήπο του, αφού είναι αυτοί που δεν αφήνουν τους άλλους να ζουν όπως θέλουν. Ωστόσο εγώ θα επέμενα. Θα δεχόμουν μεν την ειλικρίνεια του Ουάιλντ, αλλά θα τον παρακαλούσα να δει την τρομακτική αντίφαση που ανακύπτει, αν… (εδώ είναι το κρίσιμο σημείο: στο «αν») αν το κριτήριο είναι απλώς το «όπως του αρέσει του καθενός». Πώς θα είναι δυνατό να αποδοκιμαστεί ο τύραννος και ο εκμεταλλευτής, αν ως ελευθερία ορίζεται ο πούρος ατομικισμός; Ακριβώς το «καθένας όπως θέλει» εφαρμόζει ο τύραννος! Δρα ακριβώς όπως «αρέσει σε αυτόν», με υπέρτατο νόμο το ατομικό εγώ του.
Αν δεν κατανοήσουμε τι εστί αντίφαση, θα βαλτώσουμε παίζοντας την κολοκυθιά. Ούτε κατά διάνοια δεν κατηγορώ τον Ουάιλντ ότι αλληθώριζε προς την τυραννία. Ολόκληρο άλλωστε το βιβλίο του, από το οποίο πήρα το παράθεμα («Η ψυχή του ανθρώπου στον σοσιαλισμό»), εκφράζει τη λαχτάρα για ελευθερία, κραυγάζει για ελευθερία. Όμως προσκόμισα ειδικά αυτό το ωραίο και ποιητικό κείμενο (αντί για κάποιο από τα σημερινά σκουπίδια που π.χ. λυμαίνονται τον τηλεοπτικό χώρο), ακριβώς για να δούμε πόσο θολό μπορεί να γίνει το τοπίο, αν… (πάλι το κρίσιμο «αν») αν στην αναζήτηση του κριτηρίου της ελευθερίας δεν μπει η έννοια του κοινωνείν και των πανανθρώπινων αξιών.
Συμμερίζομαι εντελώς το θεσπέσιο όραμα της ποικιλομορφίας. Ακριβώς επειδή το συμμερίζομαι, γι’ αυτό διαφωνώ με τη θεμελίωσή του στον απόλυτο υποκειμενισμό. Η θεμελίωση αυτή δεν υπηρετεί, αλλά υπονομεύει το όραμα της ποικιλομορφίας. Είναι ακριβώς η αθλιότητα την οποία καλλιεργεί η μεταμοντέρνα διακήρυξη «anything goes» («τα πάντα είναι δεκτά»). Αλήθεια, anything; Αν κυριολεκτικά γίνονται δεκτά τα πάντα, τότε γίνεται δεκτή και κάθε λογής απανθρωπιά! Τρέλα; Φυσικά τρέλα!
Αυτό που χρειάζεται οπωσδήποτε, είναι να εντοπίσουμε κοινές, πανανθρώπινες αξίες οι οποίες να έχουν νόημα για όλους, να συμμετέχουν στην σύνθεση της ανθρώπινης ύπαρξης και να αναγνωρίζονται ως ολόκαρδη δέσμευση για όλους. Κοινές, πανανθρώπινες αλήθειες τις οποίες τις υποστασιάζει (τους δίνει σάρκα και οστά και δεν τις αφήνει να είναι εξωγήινο νεφέλωμα) κάθε άνθρωπος με τον δικό του, μοναδικό τρόπο, και οι οποίες ταυτόχρονα συνέχουν τις υποκειμενικότητες, όπως το αίμα συνέχει τα ποικιλόμορφα μέρη του σώματος – ώστε τελικά να πρόκειται για σώμα ολοζώντανο και όχι για πάρκινγκ (πείτε το, ψυγείο) αποκομμένων μελών!
Ποιες είναι οι κοινές, οι πανανθρώπινες αξίες, ας σπαζοκεφαλιάσουμε να τις ορίσουμε. Προς τούτο, μπορεί να περάσουμε και μέσα από διαφωνίες. Δεν πειράζει. Το βασικό είναι να συμφωνήσουμε ότι κοινά και πανανθρώπινα υπάρχουν, και ότι δίχως αυτά ο άνθρωπος δεν πραγματο-ποιείται, αλλά πραγμο-ποιείται. Και προσοχή! Αυτά που λέω δεν καταστέλλουν το «εγώ» του κάθε ανθρώπου. Την εγωπάθεια καταστέλλουν! Πάντα το «εγώ» μας λαμβάνει τις αποφάσεις. Συνεπώς, άλλο είναι το κρίσιμο σημείο που παλεύω να αναδείξω: Το τι θα δεχτεί το κάθε «εγώ» (ολόκαρδα και ολόψυχα) ως υπέρτατο κριτήριο. Θα δεχτεί τον ίδιο του τον εαυτό, ή θα δεχτεί κάτι το οποίο δίνει νόημα σε κάθε εαυτό, δεσμεύει όλους και στο οποίο όλοι είναι κοινωνοί; Ας σκεφτούμε, λ.χ., ποια είναι η διαφορά αν ένα «εγώ» ορίσει ως υπέρτατη αλήθεια του τον εαυτό του, ή αν –αντιθέτως– ορίσει την αγάπη και την ελευθερία. Δείτε την χαώδη διαφορά που ανακύπτει εδώ: Στην λογική του «όπως μου αρέσει», αρκεί ο εαυτός. Δεν χρειάζεται ο Άλλος. Στην λογική όμως της αγάπης, ο Άλλος είναι όρος της ύπαρξής μου. Δεν υπάρχω αυθεντικά αν δεν νοιάζομαι για τον έξω από μένα.
Το εντυπωσιακό εδώ είναι ότι στην ως άνω λογική του Ουάιλντ («όπως μου αρέσει»), αντιπροτείνει την λογική της αγάπης ο ίδιος ο Ουάιλντ, με τον αριστουργηματικό «Ευτυχισμένο πρίγκιπα» και τον συγκλονιστικό «Εγωιστή γίγαντά» του! Ναι! Η σημασία των αντιφάσεων!
Η ανθρώπινη σοφία παλεύει επί αιώνες μ’ αυτά. Την προτροπή, κάθε άνθρωπος να μην κάνει στους άλλους αυτό που ο ίδιος μισεί, την συναντάμε στην αρχαιοελληνική φιλοσόφηση, στον Ινδουισμό, στην Παλαιά Διαθήκη κ.α.. Με δε τον Χριστό έχουμε ένα ριζικό βάθεμα της πανανθρωπινότητας: «Όλα όσα θέλετε να σας κάνουν οι άλλοι άνθρωποι, αυτά να τους κάνετε κι εσείς». Και συνεχίζεται πολυσχιδής η φιλοσόφηση έκτοτε… Όλα αυτά δεν είναι παλαιϊκά. Είναι απολύτως επίκαιρα. Ο ευέλικτος καπιταλισμός δεν βρίσκεται στα τέλη του 19ου αιώνα και δεν του χρειάζεται να επιβάλλει βικτωριανές ομοιομορφίες. Πλέον χειρίζεται επ’ άκρα ωφελεία του την ποικιλομορφία: Δηλώνει ευθαρσώς ότι την αποδέχεται και μάλιστα ότι την προωθεί. Αλλά πώς; Στρεβλώνοντας την υπαρξιακή ποικιλομορφία σε εμπορευματική ποικιλία ατομικής κατανάλωσης και ικανοποίησης. Και η αδιανόητη αντίφαση είναι όταν η πανουργία των παρασιτικών φυτών, που υμνούν τον απόλυτο ατομισμό (δηλαδή τον κοινωνικό δαρβινισμό), σαγηνεύει τα κόκκινα τριαντάφυλλα…
Μια ύπαρξη ερωτευμένη με τον εαυτό της, απλούστατα δεν είναι ερωτευμένη. Αν το κοινωνείν δεν είναι θεμέλιο, τότε διακυβεύεται η ίδια η μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου. Μόνο σε σχέση με άλλες μοναδικότητες μπορώ να είμαι αληθινά μοναδικός. Στοίχημα!
Θανάσης Ν. Παπαθανασίου
Αν. Καθηγητής της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθήνας
Διευθυντής του περιοδικού «Σύναξη»
_____________________________________________________
Προέλευσή φωτογραφιας: 1. https://shorturl.at/ditKQ
