Ακόμη και στον 21ο αιώνα, oι κινεζικές Αρχές φαίνεται να θεωρούν τα παλιά «φάρμακα» ως το καλύτερο μέσο για να παλέψουν την επιδημία του κοροναϊού. Εκατοντάδες εκατομμυρίων ανθρώπων υπέστησαν περιορισμούς στις μετακινήσεις τους. Μήπως ήρθε ο καιρός να αναρωτηθούμε γιατί οι πανδημίες διαδέχονται η μία την άλλη με έναν αυξανόμενο ρυθμό;
Θα μπορούσε να είναι ένα πανγκολίν; Μια νυχτερίδα; Ή ακόμα και ένα φίδι, όπως ειπώθηκε πριν να γίνει διάψευση; Πρόκειται για μια κούρσα τού ποιος θα ενοχοποιήσει πρώτος το άγριο ζώο ως υπεύθυνο για την προέλευση αυτού του κοροναϊού, που επίσημα ονομάζεται Covid-19, η παγίδα του οποίου έχει κλείσει γύρω από αρκετές εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους. Ανθρώπους σε καραντίνα ή σε υγειονομικό κλοιό στην Κίνα και σε άλλες χώρες. Ενώ είναι πρωτεύουσας σημασία να διαλευκάνουμε αυτό το μυστήριο, τέτοιου είδους εικασίες μάς εμποδίζουν να δούμε το ότι η αυξανόμενη ευαλωτότητά μας στις πανδημίες έχει μια βαθύτερη αιτία: την επιταχυνόμενη καταστροφή των οικοσυστημάτων.
Από το 1940 εκατοντάδες παθογόνα μικρόβια εμφανίστηκαν ή επανεμφανίστηκαν σε περιοχές όπου, πολλές φορές, δεν έχαν παρατηρηθεί ποτέ πριν. Αυτή είναι η περίπτωση του ιού της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας (HIV), της Ebola στη Δυτική Αφρική και του Zika στην αμερικανική ήπειρο. Η πλειοψηφία τους (60%) είναι ζωικής προέλευσης. Ορισμένα μικρόβια προέρχονται από κατοικίδια ζώα ή από ζώα κτηνοτροφίας, αλλά τα περισσότερα (περισσότερα από τα δύο τρίτα) προέρχονται από άγρια ζώα.
Όμως τα άγρια ζώα δεν φταίνε σε τίποτα. Παρά τα άρθρα τα οποία, συνοδευόμενα από «αποδεικτικές» φωτογραφίες, δείχνουν την άγρια φύση ως σημείο εκκίνησης για τις καταστροφικές επιδημίες (1), είναι λάθος να πιστεύουμε ότι αυτά τα ζώα είναι ιδιαίτερα μολυσμένα από θανατηφόρα παθογόνα μικρόβια που είναι έτοιμα να μας μολύνουν. Στην πραγματικότητα, τα περισσότερα από τα μικρόβιά τους ζουν χωρίς να βλάπτουν τα ζώα αυτά. Το πρόβλημα είναι αλλού: με την αχαλίνωτη αποψίλωση των δασών, την αστικοποίηση και την εκβιομηχάνιση, έχουμε παράσχει σε αυτά τα μικρόβια τα μέσα για να φθάσουν στο ανθρώπινο σώμα και να προσαρμοστούν.
Η καταστροφή των οικοσυστημάτων απειλεί με εξαφάνιση πολλά είδη (2), συμπεριλαμβανομένων φαρμακευτικών φυτών και ζώων στα οποία η φαρμακοποιία μας ανέκαθεν βασιζόταν. Όσο για τα είδη που επιβιώνουν, δεν έχουν άλλη επιλογή από το να καταφύγουν στα οικοσυστήματα μειωμένης πια έκτασης που τους αφήνουν οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Το αποτέλεσμα είναι αυξημένες πιθανότητες στενής και επαναλαμβανόμενης επαφής των ζώων με τον άνθρωπο, πράγμα που επιτρέπει στα μικρόβια να εισέρχονται στο σώμα μας, όπου, από καλοήθη, γίνονται θανάσιμα παθογόνα.
Ο ιός Έμπολα το καταδεικνύει καλά. Μια μελέτη του 2017 αποκάλυψε ότι οι εστίες του ιού, η πηγή του οποίου εντοπίστηκε σε διάφορα είδη νυχτερίδων, είναι πιο συχνές σε περιοχές της Δυτικής και Κεντρικής Αφρικής που υπέστησαν πρόσφατα αποψίλωση των δασών. Όταν κόβουμε τα δάση τους, αναγκάζουμε τις νυχτερίδες να καταφύγουν στα δέντρα των κήπων μας και των αγροκτημάτων μας. Είναι λοιπόν εύκολο να φανταστεί κανείς τη συνέχεια: ένας άνθρωπος καταπίνει το σάλιο νυχτερίδας δαγκώνοντας ένα φρούτο που έχει καλυφθεί από αυτό ή, ενώ προσπαθεί να κυνηγήσει και να σκοτώσει αυτόν τον ανεπιθύμητο επισκέπτη, εκτίθεται σε μικρόβια που καταφεύγουν στους ιστούς του. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο ένας μεγάλος αριθμός ιών, των οποίων οι νυχτερίδες είναι φορείς και οι οποίοι παραμένουν ακίνδυνοι όσο μένουν πάνω τους, καταφέρνουν να διεισδύσουν στους ανθρώπινους πληθυσμούς – ας παραθέσουμε για παράδειγμα τον ιό Έμπολα, αλλά και τον Νίπα (Nipah – κυρίως στη Μαλαισία ή το Μπαγκλαντές) ή τον ιό Marburg (ιδιαίτερα στην Ανατολική Αφρική). Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται «πέρασμα του φραγμού του ανθρώπινου είδους». Αν αρχίσει να συμβαίνει συχνά, μπορεί να επιτρέψει στα μικρόβια να προσαρμοστούν στο σώμα μας και να εξελιχθούν σε σημείο να γίνουν παθογόνα.
Το ίδιο ισχύει και για τις ασθένειες που μεταδίδονται από τα κουνούπια, καθώς έχει διαπιστωθεί συσχέτιση μεταξύ της εμφάνισης επιδημιών και της αποψίλωσης των δασών (3) – με τη διαφορά ότι εδώ το πρόβλημα είναι λιγότερο η απώλεια οικοσυστημάτων και περισσότερο η τροποποίησή τους. Μαζί με τα τα δέντρα, εξαφανίζονται το στρώμα νεκρών φύλλων και οι ρίζες. Το νερό και τα ιζήματα κυλούν ευκολότερα σε αυτό το γυμνό και πλέον ηλιόλουστο έδαφος, σχηματίζοντας νερόλακκους οι οποίοι είναι ευνοΐκός τόπος για την αναπαραγωγή των κουνουπιών που είναι φορείς της ελονοσίας. Σύμφωνα με μια μελέτη σε 12 χώρες, τα είδη κουνουπιών που είναι φορείς παθογόνων μικροοργανισμών για τον άνθρωπο, βρίσκονται σε διπλάσιο αριθμό στις αποψιλωμένες περιοχές, από ό,τι στα άθικτα δάση.
Κίνδυνοι της εργοστασιακής εκτροφής ζώων
Η καταστροφή των οικοσυστημάτων επιδρά επίσης με την τροποποίηση του πληθυσμού των διαφόρων ειδών, γεγονός που μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο διάδοσης παθογόνων παραγόντων. Ένα παράδειγμα: ο ιός του Δυτικού Νείλου, που μεταφέρεται από αποδημητικά πτηνά. Στη Βόρεια Αμερική, οι πληθυσμοί των πτηνών μειώθηκαν πάνω από 25% τα τελευταία 50 χρόνια ως αποτέλεσμα της απώλειας οικοσυστημάτων και άλλων καταστροφών (4). Αλλά δεν επηρεάζονται όλα τα είδη με τον ίδιο τρόπο.
Τα πτηνά που κατοικούν σε συγκεκριμένο είδος οικοσυστημάτων, όπως οι δρυοκολάπτες και οι νερόκοτες, έχουν πληγεί περισσότερο από ό,τι πτηνά, όπως οι κοκκινολαίμηδες και τα κοράκια, που δεν χρειάζονται συγκεκριμένο είδος οικοσυστήματος. Ενώ τα πρώτα είναι κακοί φορείς του ιού του Δυτικού Νείλου, τα δεύτερα είναι εξαιρετικοί. Εξ ου και η ισχυρή παρουσία τού ιού μεταξύ των κατοικίδιων πτηνών στην περιοχή και η αυξανόμενη πιθανότητα να δει κανείς ένα κουνούπι να τσιμπά ένα μολυσμένο πουλί και στη συνέχεια έναν άνθρωπο (5).
Το ίδιο φαινόμενο όσον αφορά σε ασθένειες των οποίων φορείς είναι τα τσιμπούρια. Ροκανίζοντας σιγά-σιγά τα δάση της βορειοανατολικής Αμερικής, η αστική ανάπτυξη διώχνει ζώα όπως οι μαρσυπομύες (opossums), τα οποία συμβάλουν στη ρύθμιση του πληθυσμού των τσιμπουριών, επιτρέποντας ταυτόχρονα να ακμάζουν οι πληθυσμοί είδών που είναι πολύ λιγότερο αποτελεσματικά στον περιορισμό των τσιμπουριών, όπως το ποντίκι με τα λευκά πόδια και το ελάφι. Αποτέλεσμα: οι μεταδοτικές ασθένειες που φέρουν τα τσιμπούρια εξαπλώνονται πολύ ευκολότερα. Μεταξύ αυτών, η ασθένεια Lyme, η οποία εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1975. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων είκοσι ετών, εντοπίστηκαν επτά νέοι παθογόνοι μικροοργανισμοί που μεταφέρονται από τα τσιμπούρια (6).
Ο κίνδυνος εμφάνισης ασθενειών δεν αυξάνεται μόνο λόγω της απώλειας οικοσυστημάτων, αλλά και λόγω του τρόπου με τον οποίο αντικαθίστανται. Για να ικανοποιήσει τη σαρκοφάγα του όρεξη, ο άνθρωπος έχει ξυρίσει σε όλο τον πλανήτη, έκταση ισοδύναμη με εκείνη της Αφρικής (7), προκειμένου να ταΐσει και να αυξήσει τα ζώα που προορίζονται για σφαγή. Μερικά από αυτά τα ζώα βρίσκονται στη συνέχεια σε παράνομους διαύλους εμπορίου ή πωλούνται σε αγορές ζωντανών ζώων (wet markets). Εκεί λοιπόν, είδη ζώων τα οποία, χωρίς αμφιβολία, δεν θα συναντιόντουσαν ποτέ στη φύση, βρίσκονται σε κλουβιά δίπλα-δίπλα και τα μικρόβια μπορούν να περάσουν άνετα από το ένα στο άλλο. Αυτός ο τύπος [κοινωνικο-οικονομικής] ανάπτυξης, ο οποίος έχει ήδη δημιουργήσει το 2002-2003 τον κορωνοϊό που είναι υπεύθυνος για την επιδημία του σοβαρου οξέος αναπνευστικού συνδρόμου (SARS), είναι ίσως η αιτία του άγνωστου κορωνοϊού που μας πολιορκεί σήμερα.
Αλλά υπάρχουν πολλά περισσότερα ζώα που μεγαλώνουν στα πλαίσια του βιομηχανικού μας συστήματος εκτροφής. Εκατοντάδες χιλιάδες ζώα περιμένουν στιβαγμένα να οδηγηθούν στο σφαγείο: αυτές είναι ιδανικές συνθήκες για τη μετάλλαξη των μικροβίων σε παθογόνα θανατηφόρα. Για παράδειγμα, οι ιοί της γρίπης των πουλερικών, που είναι ξενιστές σε υδρόβια πτηνά, προκαλούν «πανωλεθρίες» σε εκτροφεία με κοτόπουλα. Εκεί μεταλλάσσονται και γίνονται πιο μολυσματικά – μια διαδικασία τόσο προβλέψιμη ώστε να μπορεί να αναπαραχθεί στο εργαστήριο. Ένα από τα στελέχη τους, το H5N1, μεταδίδεται στον άνθρωπο και σκοτώνει περισσότερους από τους μισούς φορείς. Το 2014, στη Βόρεια Αμερική, χρειάστηκε να σκοτώσουν δεκάδες εκατομμύρια πουλερικών για να σταματήσουν την εξάπλωση ενός άλλου από αυτά τα στελέχη (8)
Τα βουνά των ακαθαρσιών που παράγονται από τα κοπάδια προσφέρουν κι άλλες ευκαιρίες στα μικρόβια ζωικής προέλευσης να μολύνουν τον πληθυσμό. Επειδή υπάρχουν απείρως περισσότερα απόβλητα από ό,τι μπορούν να απορροφήσουν οι γεωργικές καλλιέργειες ως λίπασμα, συχνά οι ακαθαρσίες καταλήγουν σε μη στεγανούς λάκκους – ένα ονειρεμένο καταφύγιο για το Escherichia coli. Περισσότερα από τα μισά ζώα που είναι κλεισμένα στα αμερικάνικα εκτροφεία είναι φορείς του, αλλά στα ζώα το E. coli παραμένει αβλαβές (9). Στους ανθρώπους όμως, το Ε. Coli προκαλεί αιματηρή διάρροια, πυρετό και μπορεί να οδηγήσει σε οξεία νεφρική ανεπάρκεια. Και μιας και δεν είναι ασυνήθιστο τα ζωικά απόβλητα να χύνονται στο πόσιμο νερό μας και στα τρόφιμα, 90.000 Αμερικανοί μολύνονται κάθε χρόνο.
Αν και αυτό το φαινόμενο της μετάλλαξης ζωικών μικροβίων σε ανθρώπινα παθογόνα επιταχύνεται, δεν είναι καινούργιο. Η εμφάνισή του χρονολογείται από τη Νεολιθική Επανάσταση, όταν οι άνθρωποι άρχισαν να καταστρέφουν τους άγριους βιότοπους για να επεκτείνουν την καλλιεργημένη γη και να εξημερώνουν τα άγρια ζώα για να τα χρησιμοποιούν στις αγροτικές δουλειές. Σε αντάλλαγμα, τα ζώα μάς έδωσαν κάποια δηλητηριασμένα δώρα: οφείλουμε την ιλαρά και τη φυματίωση στις αγελάδες, τον κοκύτη στους χοίρους, τη γρίπη στις πάπιες.
Η διαδικασία συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια της ευρωπαϊκής αποικιοκρατικής επέκτασης. Στο Κονγκό, οι σιδηρόδρομοι και οι πόλεις που χτίστηκαν από Βέλγους αποίκους επέτρεψαν σε έναν λεντιϊό (lentivirus)που φιλοξενείται στους μακάκους της περιοχής να «τελειοποιήσει» την προσαρμογή του στο ανθρώπινο σώμα. Στη Βεγγάλη, οι Βρετανοί καταπατώντας τον τεράστιο υδροβιότοπο Sundarbans για να αναπτύξουν ορυζοκαλλιέργειες, εξέθεσαν τους κατοίκους στα υδρόβια βακτηρίδια που βρέθηκαν σε αυτό το υφάλμυρο νερό. Οι πανδημίες που προκλήθηκαν από τις αποικιακές εισβολές παραμένουν στο προσκήνιο. Ο λεντιϊός (lentivirus) των μακάκων έχει γίνει ο ιός του HIV. Τα υδρόβια βακτηρίδια Sundarbans, γνωστά ως χολέρα, έχουν ήδη προκαλέσει επτά πανδημίες μέχρι σήμερα, με την πιο πρόσφατη επιδημία στην Αϊτή.
Ευτυχώς, καθώς δεν είμαστε παθητικά θύματα αυτής της διαδικασίας, υπάρχουν και πολλά που μπορούμε να κάνουμε για να μειώσουμε τον κίνδυνο εμφάνισης αυτών των μικροβίων. Μπορούμε να προστατεύσουμε τα άγρια οικοσυστήματα για να διασφαλίσουμε ότι τα ζώα θα κρατήσουν τα μικρόβια τους αντί να τα μεταφέρουν σε εμάς, όπως προσπαθεί να κάνει το κίνημα της One Health (10).
Μπορούμε να εγκαταστήσουμε ένα σύστημα στενής παρατήρησης του περιβάλλοντος στο οποίο τα μικρόβια των ζώων είναι πιο πιθανό να μετατραπούν σε παθογόνους παράγοντες για τον άνθρωπο, προσπαθώντας να εξαλείψουμε τα μικρόβια που δείχνουν τάσεις να προσαρμοστούν στον οργανισμό μας προτού πυροδοτήσουν επιδημίες. Αυτό ακριβώς κάνουν οι ερευνητές του προγράμματος Predict, που χρηματοδοτείται από την Υπηρεσία Διεθνούς Ανάπτυξης των Ηνωμένων Πολιτειών (Usaid), εδώ και δέκα χρόνια. Έχουν ήδη εντοπίσει περισσότερους από εννέα εκατοντάδες νέους ιούς που συνδέονται με την εξάπλωση της ανθρώπινης δραστηριότητας στον πλανήτη, συμπεριλαμβανομένων και προηγουμένως άγνωστων στελεχών κοροναϊών συγκρίσιμων με εκείνους του SARS (11).
Σήμερα, μας απειλεί μια νέα πανδημία και όχι μόνο λόγω του Covid-19. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι προσπάθειες της διοίκησης Trump για την απελευθέρωση των εξορυκτικών βιομηχανιών και όλων των βιομηχανικών δραστηριοτήτων από όλους τους κανονισμούς θα επιτείνουν την απώλεια οικοσυστημάτων, ευνοώντας τη μεταφορά μικροβίων από τα ζώα στον άνθρωπο. Ταυτόχρονα, η κυβέρνηση των ΗΠΑ θέτει σε κίνδυνο τις πιθανότητες να εντοπίσουμε το επόμενο στέλεχος πριν εξαπλωθεί: τον Οκτώβριο του 2019, αποφάσισε να τερματίσει το πρόγραμμα Predict. Τέλος, στις αρχές Φεβρουαρίου του 2020, ανακοίνωσε την πρόθεσή του να μειώσει κατά 53% τη συνεισφορά του στον προϋπολογισμό της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας.
Όπως δήλωσε ο επιδημιολόγος Larry Brilliant, «η εμφάνιση ιών είναι αναπόφευκτη, όχι οι επιδημίες». Ωστόσο, δεν θα αποφύγουμε τις επιδημίες παρά μόνο εάν είμαστε αποφασισμένοι να αλλάξουμε τις πολιτικές που μας έκαναν να διαταράξουμε τη φύση και τη ζωή των ζώων.
| Της Sonia Shah* – Μετάφραση: Οικονομίδης Δημήτρης, από το Monde Diplomatique /Μάρτιος 2020 Αναδημοσίευση από: ToPeriodiko.gr |
*Sonia Shah, Δημοσιογράφος. Συγγραφέας του «Pandemic : Tracking Contagions, From Cholera to Ebola and Beyond» Sarah Crichton Books, New York, 2016, και «The Next Great Migration: The Beauty and Terror of Life on the Move», Bloomsbury Publishing, London, Ιούνιος 2020.
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο The Nation.
______________________
(1) Kai Kupferschmidt, « This bat species may be the source of the Ebola epidemic that killed more than 11,000 people in West Africa », Science Magazine, Washington, DC – Cambridge, 24 janvier 2019.
(2) Jonathan Watts, « Habitat loss threatens all our futures, world leaders warned », The Guardian, Londres, 17 novembre 2018.
(3) Katarina Zimmer, « Deforestation tied to changes in disease dynamics », The Scientist, New York, 29 janvier 2019.
(4) Carl Zimmer, « Birds are vanishing from North America », The New York Times, 19 septembre 2019.
(5) BirdLife International, « Diversity of birds buffer against West Nile virus », ScienceDaily, 6 mars 2009.
(6) « Lyme and other tickborne diseases increasing », Centers for Disease Control and Prevention, 22 avril 2019.
(7) George Monbiot, « There’s a population crisis all right. But probably not the one you think », The Guardian, 19 novembre 2015.
(8) « What you get when you mix chickens, China and climate change », The New York Times, 5 février 2016. En France, la grippe aviaire a touché les élevages durant l’hiver 2015-2016, et le ministère de l’agriculture estime qu’un risque existe cet hiver pour les volatiles en provenance de Pologne.
(9) Cristina Venegas-Vargas et al., « Factors associated with Shiga toxin-producing Escherichia colishedding by dairy and beef cattle », Applied and Environmental Microbiology, vol. 82, n° 16, Washington, DC, août 2016.
(10) Predict Consortium, « One Health in action », EcoHealth Alliance, New York, octobre 2016.
(11) « What we’ve found », One Health Institute.
