- Ο Βύρωνας.
- Η περιοχή Κοπανά.
- Η ίδρυση του Συνοικισμού.
Η επιλογή του χώρου
Από τα τέλη του 1922 άρχισαν ήδη να εμφανίζονται κάποιες πρόχειρες προσφυγικές παράγκες πάνω από το Παγκράτι και να ανηφορίζουν σιγά – σιγά προς τους πρόποδες – τότε – του Υμηττού, δηλαδή προς την περιοχή της Γέφυρας (αργότερα Δεληολάνη και σήμερα Βαγγέλη Μαρτάκη) και προς τον Άγιο Λάζαρο, έγινε η πρώτη επιλογή του χώρου, που εξελίχθηκε σταδιακά στο σημερινό Δήμο του Βύρωνα.
Ο Υμηττός, έτσι, επανεμφα-νίζεται και στη σύγχρονη ιστορία της Αθήνας ως χώρος εποικισμού. Η αρχαιολογική έρευνα έχει άλλωστε εντοπίσει ίχνη διαχρονικής ανθρώπινης παρουσίας όχι μόνο στους πρόποδες, αλλά και σ’ ολόκληρο τον ορεινό του όγκο. «Λείψανα της αρχαιότητος» ονομάζει ο αρχαιολόγος Ανδρέας Παπαγιαννόπουλος πολλά ευρύματα, ανεπίγραφα αγγεία κ.λ.π του 8ου π.Χ. αιώνα, που αποκάλυψε στον Υμηττό η αρχαιολογική σκαπάνη κατά τις ανασκαφές του 1927 από το Γερμανό αρχαιολόγο Carl Blegen. Επίσης υπάρχουν στον Υμηττό ερείπια τριών ακροπόλεων της νεολιθικής περιόδου, στοιχεία ανθρώπινης παρουσίας της Μυκηναϊκής εποχής, κατάλοιπα του αρχαίου Δήμου Αγρυλής της εποχής του Κλεισθένη και βέβαια αρκετά Μεσαιωνικά και Βυζαντινά ερείπια οχυρώσεων και μοναστηριών, που χτίστηκαν στη θέση αρχαίων ναών, συνήθως με τη χρησιμοποίηση των αρχαίων αρχιτεκτονικών μελών (θεμέλιοι λίθοι, κίονες κ.λ.π.). Για πρώτη φορά όμως τώρα έχουμε οργανωμένο και μαζικό εποικισμό στους πρόποδες του βουνού.
Στο Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων και στη συνέχεια στην Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων παραχωρήθηκε για τη δημιουργία του νέου οικισμού ένα μικρό μόνο μέρος μιας ευρύτερης περιοχής στους πρόποδες του Υμηττού, που τότε το Ν.Α τμήμα της ονομαζόταν Κοπανάς και το υπόλοιπο είχε πολλά ιδιαίτερα τοπωνύμια. Στην ευρύτερη αυτή περιοχή αποφασίστηκε να χτιστούν τρείς προσφυγικοί συνοικισμοί.
Παρά το γεγονός ότι η περιοχή αυτή είχε κηρυχθεί από το 1920 ως αναδασωτέα και η αναδάσωση είχε ήδη αρχίσει.
Την ευρύτερη αυτή περιοχή Κοπανά οριοθετούσαν προς τα βορειοανατολικά ο Υμηττός, προς τα δυτικά η σημερινή οδός Υμηττού, προς τα βόρεια ο ποταμός Ηριδανός και προς τα νοτιοανατολικά η σημερινή Ηλιούπολη και η Δάφνη. Κι αυτό γιατί στη θέση Κοπανά τοποθετούνται όλα τα μαντριά της Δυτικής πλευράς του Υμηττού, στην ίδια θέση αναφέρονται τα παλιά συμβόλαια αγοραπωλησιών στο Παγκράτι, στη θέση Κοπανά αγόρασε η Ντάνκαν το σπίτι της στην Αύρα (αυτός είναι και ο πραγματικός λόφος Κοπανά), στη θέση Κοπανά βρίσκονται τα λατομεία και στη θέση Κοπανά επίσης το 1877 οι Αφοί Μαλτσινιώτη έχτισαν το εργοστάσιό τους.
Είναι χαρακτηριστικό ότι η εγκυκλοπαίδεια «Ο ΗΛΙΟΣ» γράφει για τον Κοπανά: «Συνοικισμός της ανατολικής περιοχής των Αθηνών, κείμενος μεταξύ Βύρωνος και Ηλιουπόλεως, ανατολικώς της Κοινότητος Υμηττού. Μικρό τμήμα υπάγεται στην Κοινότητα Ηλιουπόλεως».
Ενώ η εγκυκλοπαίδεια του Ελευθερουδάκη, το 1930, γράφει εσφαλμένα πάλι για τον Κοπανά: «Συνοικία των Αθηνών μεταξύ Σταδίου και Παγκρατίου (;). Έχει πληθυσμόν το 1928 4.039, εν οις πολλοί πρόσφυγες». Δηλαδή πρόκειται για ένα τοπονύμιο που προϋπήρχε του οικισμού, επίσημα ως διοικητική ονομασία δεν υπήρξε ποτέ, αλλά ανεπίσημα σημαίνει σχεδόν τα πάντα. Το κέντρο αυτής της τεράστιας έκτασης αποτέλεσε τον πρώτο προσφυγικό μας συνοικισμό.
Δεν τηρήθηκε, όμως, επακριβώς στην πράξη και στο Βύρωνα το «προμελετημένο και εσκεμμένο σχέδιο αποκλεισμού και γεωγραφικού διαχωρισμού των προσφύγων, αφού οι δώδεκα κύριοι και οι 34 μικρότεροι συνοικισμοί του λεκανοπεδίου έπρεπε να απέχουν 1 – 4 χιλιόμετρα από τα όρια της οικοδομημένης το 1922 περιοχής» (Λίλα Λεοντίδου). Χρειάστηκε όμως γι’ αυτό να γίνουν αναγκαστικές απαλλοτριώσεις. Έτσι η εγκατάσταση και στο Βύρωνα των προσφύγων έθιγε πολλούς μικροιδιοκτήτες και αποτέλεσε ένα ακόμη πεδίο σύγκρουσης με τους παλιοελλαδίτες.
Ιδιαίτερα στο Βύρωνα η σύγκρουση αυτή πήρε επικίνδυνες διαστάσεις. Αντιβενιζελική εφημερίδα έγραψε τότε: «η συνοικία Κοπανά εν αναστατώσει. Απειλείται αιματοχυσία». «Το κράτος των προσφύγων στερεί από τους γηγενείς τις ιδιοκτησίες τους». «Οι γηγενείς κάτοικοι του Κοπανά έλαβον την απόφασιν να αντιτάξουν την βίαν κατά της βίας, αποφασισμένοι να αποκρούσουν δια των όπλων κάθε νέαν επιδρομήν των πειρατών αυτών της ξηράς (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ)». Τα επεισόδια επαναλαμβάνονταν και σε κάθε μεταγενέστερη εγκατάσταση προσφύγων στο συνοικισμό.
Σε βοήθεια των «γηγενών» ιδιοκτητών στο Βύρωνα έσπευδε συνήθως και στρατιωτική δύναμη. Τον Ιούλιο του 1925 συνελήφθησαν 15 γυναίκες πρόσφυγες που «δια λίθων και ξύλων» επετέθησαν στο στρατό. Ο επικεφαλής αξιωματικός έδωσε διαταγή στους στρατιώτες «όπως γεμίσουν τα όπλα των και επιβάλουν πάση θυσία την τάξιν». «Τα επεισόδια έληξαν με τον τραυματισμόν και την αποβολήν μιας εγκύου, άλλων έξι γυναικών και 15 παιδιών (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 14/7/25)».
Η μορφή και η έκταση του πρώτου συνοικισμού
Ένα τμήμα αυτής της τεράστιας έκτασης, το δυτικό, ήταν ήδη κτισμένο. Είναι το σημερινό Παγκράτι. Ένα άλλο τμήμα, το βόρειο, διατέθηκε για το κτίσιμο της Καισαριανής, ένα τρίτο τμήμα, το ανατολικό πάνω από της Γριάς το Πήδημα, (σημερινή Καραολή – Δημητρίου) αφέθηκε για να αποτελεί τους νέους πια πρόποδες του Υμηττού και το νότιο κομμάτι του αποτέλεσε αργότερα το σημερινό Δήμο του Υμηττού. Αυτό που απέμενε στη μέση όλων αυτών, δεν ήταν αρκετό για να δημιουργηθεί ένας νέος άνετος Συνοικισμός. Όμως, ούτε και σ’ αυτό το κομμάτι έγινε πλήρης και οργανωμένη δόμηση. Επελέγη ένα ακόμη μικρότερο τμήμα 193 στρ. που είχε σχήμα χωνιού. Αφετηριακό σημείο η λεγόμενη Γέφυρα (σημερινή Πλατεία Δεληολάνη). Το άνοιγμα του χωνιού προς τα πάνω οριοθετούσαν δύο δρόμοι. Προς τα αριστερά – βόρεια η οδός Μεσολογγίου και προς τα δεξιά – νότια οι οδοί Κύπρου –Κολοκοτρώνη, η οποία στρίβοντας προς τα αριστερά – βόρεια έκλεινε το σχήμα συγκλίνοντας μέσω της οδού Καισαρείας (πρώην Κορυζή) προς την οδό Βουτζά. Το περίεργο αυτό σχήμα και το ρυμοτομικό και τοπογραφικό σχέδιο εμπνεύστηκαν και εκπόνησαν οι Πολ. Μηχανικοί Γ. Σούλης και Νικ. Ραγκαβής. Και οι εργασίες άρχισαν το Δεκέμβρη του 1922.
Η επεξεργασία της ξυλείας γινόταν στην πρώτη πρόχειρη εγκατάσταση του μετέπειτα ξυλουργείου Λουκίδη. Και στην παραγωγή των πλίνθων σημαντική συμβολή είχαν τα ίδια τα προσφυγόπουλα.
Απ’ το βιβλίο “90 χρόνια Βύρωνας” με την άδεια του συγγραφέως Απόστολου Κοκόλια
