* Άρθρο του Σπύρου Τζόκα
12 Οκτωβρίου 1944. Η Αθήνα απελευθερώνεται από τον φασισμό, από τη γερμανική μπότα. Και όμως λίγες μέρες πριν την απελευθέρωση, τον ματωμένο Σεπτέμβρη του 1944, Έλληνες πατριώτες εκτελούνταν μαζικά από τους κατακτητές με τη συμβολή των ντόπιων δοσίλογων – ταγματασφαλιτών, συνεργατών των Γερμανών.
38 μέρες πριν την απελευθέρωση της Αθήνας και συγκεκριμένα στις 5 Σεπτεμβρίου εκτελείται στο Σκοπευτήριο Καισαριανής ανάμεσα σε 50 πατριώτες η ΕΠΟΝίτισσα Ηρώ Κωνσταντοπούλου, 17 ετών, που στις 31 Ιουλίου είχε συμμετάσχει στην ανατίναξη τρένου που μετέφερε πυρομαχικά για τον γερμανικό στρατό, αφού πριν είχε συλληφθεί και βασανιστεί φριχτά. Την ίδια μέρα στο Σκοπευτήριο Καισαριανής εκτελέστηκε ο 14χρονος Ανδρέας Λυκουρίνος, που σηκώθηκε στις μύτες των ποδιών του, ώστε να είναι στη γραμμή βολής του πολυβόλου και να μην αποφύγει την εκτέλεση.
Αυτά λίγο πριν την απελευθέρωση… και οι ιστορίες των αλύγιστων στην εικονογραφία των ηρώων. Για να θυμόμαστε… Αυτοί με το αίμα τους και οι άλλοι απελευθέρωσαν την Ελλάδα.
Για να θυμόμαστε, επειδή οι επίγονοι της φασιστικής και ναζιστικής θηριωδίας εμπεδώνουν στις μέρες μας διά της βίας μια νέα μορφή εξουσίας, προβαίνοντας σε εγκληματικές ενέργειες και προπαγανδίζοντας έναν σοβινιστικό εθνικισμό. Και, κυρίως, γιατί η περίφημη θεωρία της εξίσωσης των δύο «άκρων», που στοχεύει στην αποδυνάμωση της Αντίστασης και του κομμουνισμού, ταυτίζει τους ιστορικούς κληρονόμους της Αντίστασης στον ναζισμό με τους διεκδικητές του «κλέους» της Βέρμαχτ.
Πέμπτη 12 του Οκτώβρη 1944. Οι Γερμανοί δεν έχουν προλάβει ακόμα να εκκενώσουν την πόλη και ο λαός της πρωτεύουσας, από τις συνοικίες, τα εργοστάσια, τα σχολεία, τα υπουργεία, τα καταστήματα ξεχύνεται στους αθηναϊκούς δρόμους, ζητωκραυγάζοντας για την απελευθέρωσή του. Κύματα-κύματα η λαοθάλασσα πλημμυρίζει την πλατεία Συντάγματος, τις οδούς Πανεπιστημίου, Σταδίου, Ακαδημίας, το Ζάππειο, την πλατεία Ομονοίας. Σε λίγες ώρες τα πάντα σημαιοστολίστηκαν με γαλανόλευκες και κόκκινες σημαίες. Τεράστια πανό του ΕΑΜ και του ΚΚΕ υψώθηκαν και τα συνθήματα για μια νέα Ελλάδα, λαοκρατική, περνούν σε όλα τα χείλη. Οι 1.264 μέρες χιτλερικής κατοχής είχαν πια τελειώσει και στις 9.45 π.μ. μαχητές του ΕΛΑΣ κατέβασαν από την Ακρόπολη τη γερμανική σημαία για να υψώσουν στη θέση της την ελληνική.
Εκείνη τη μέρα ο «Ριζοσπάστης» έκανε δύο εκδόσεις. Η πρώτη, που κυκλοφόρησε τις πρώτες πρωινές ώρες, όπως ήταν φυσικό δεν είχε την είδηση της απελευθέρωσης. Είχε όμως τον αέρα της. Η δεύτερη έκδοση ήταν έκδοση της απελευθέρωσης και κυκλοφόρησε λίγο μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων. Έγραφε τότε: «Ώρα 11.00 π.μ. – Η ΛΕΥΤΕΡΙΑ ΦΤΕΡΟΥΓΙΖΕΙ ΠΑΝΩ ΑΠ’ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΜΑΣ – Οι Γερμανοί εκκενώνουν οριστικά την πρωτεύουσα – Ο Γερμανός διοικητής και όλο το στρατηγείο του Λυκαβηττού ανεχώρησαν – Η Αθήνα κηρύχτηκε ανοχύρωτη», είναι οι τίτλοι της πρώτης σελίδας. Στη συνέχεια η περιγραφή με λιτό και περιεκτικό τρόπο: «Πριν φύγουν και οι τελευταίοι Ούννοι ο λαός ξεχύθηκε με σημαίες και ζητωκραυγές στους δρόμους. Απ’ το Πανεπιστήμιο, απ’ τις Τράπεζες, απ’ όλα τα κέντρα οι τηλεβόες του ΕΛΑΣ σαλπίζουν το χαρμόσυνο μήνυμα. Οι συνοικίες σε παραλήρημα ενθουσιασμού ετοιμάζονται για το μεγάλο γιορτασμό. Στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη αντιπροσωπείες του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ κατέθεσαν στεφάνι. Έξαλλος από τον ενθουσιασμό ο συγκεντρωμένος κατά χιλιάδες λαός ζητωκραύγαζε. Δακρύζοντας οι πολίτες αγκάλιαζε ο ένας τον άλλο. “Λευτερωθήκαμε! Νικήσαμε!”. Και πάνω απ’ όλα μια φωνή που αγκαλιάζει όλη την Αθήνα, που κλείνει όλους τους σκληρούς τρίχρονους αγώνες, όλη την πίστη στη λευτεριά, όλη τη χαρά της Νίκης: Ε-Α-Μ! Ε-Α-Μ! Σε κάθε γωνιά βουίζουν τα χωνιά. Κι η Αθήνα που έμαθε ν’ ακούει στη φωνή τους το κάλεσμα στην αντίσταση και στον αγώνα τρέχει τώρα ν’ ακούσει την πρόσκληση στο γιορτασμό και στη χαρά».
Το πρωτοσέλιδο, επίσης, άρθρο της εφημερίδας «Ελευθερία», που κυκλοφόρησε στις 14 Οκτωβρίου, περιείχε μια πολύ ενδιαφέρουσα περιγραφή της νύκτας από τη 12η έως τη 13η Οκτωβρίου, που έχει να κάνει με όλους όσοι έχουν θάψει τις οφειλές της Γερμανίας προς τον ελληνικό λαό: «Καθ’ όλην τη νύκτα της Πέμπτης προς Παρασκευήν εμαίνοντο τα κακούργα ένστικτα των Ούνων. Από του πολυπαθούς Πειραιώς μέχρι του Περάματος τίποτε δεν έμεινεν όρθιο. Τίποτε. Η καταστροφή είναι απερίγραπτος και είναι η μεγαλυτέρα απ’ όσας επέφεραν οι Βάρβαροι εις τον τόπον αυτόν… Συντρίμματα μόχθου εκατό ετών ηπλώθησαν εις του Βασιλειάδου, εις τα “σιλό”, εις τα κρηπιδώματα, εις τας αποθήκας “Σελλ” και της “Σοκοπελ” – παντού. Πόσον μεγάλη είναι η καταστροφή και πόσον δίκαια η λύσσα μας και πόσον κολοσσιαίον το αίτημά μας διά μία ολοκληρωτικήν εκδίκησιν μόνον αν αναλογισθή κανείς ότι ο Πειραιεύς ως λιμήν δεν υφίσταται, ότι η οικονομία της Χώρας, ο επισιτισμός μας, η ευημερία της Αύριον υπέστησαν τεράστιο πλήγμα υπολογιζόμενα εις εκατομμύρια χρυσών λιρών -αυτά τα οποία γενεαί και γενεαί Ελλήνων μαζεύαμε δεκάραν – δεκάραν- θα ημπορέσει να εννοήσει».
Ο αθηναϊκός λαός γνώριζε καλά ποιοι πάλεψαν για την απελευθέρωσή του, όπως και σύσσωμος ο ελληνικός λαός και γι’ αυτό υμνούσε το ΕΑΜ. Η αστική τάξη, όμως, φοβόταν ότι η συστράτευση της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων στο ΕΑΜ, που είχε κύριο αιμοδότη και καθοδηγητή το ΚΚΕ, θα μπορούσε να απειλήσει το μέλλον της καπιταλιστικής εξουσίας. Γι’ αυτό και επιστράτευσαν ακόμα και τους πρώην συνεργάτες των Γερμανών για να τιμωρήσουν όσους θέλησαν να σηκώσουν κεφάλι τα χρόνια της Κατοχής. Σε αυτή την κατεύθυνση αξιοποίησαν και τις λαθεμένες εκτιμήσεις του ΚΚΕ, που είχαν αποτυπωθεί στην αναγνώριση της αστικής κυβέρνησης του Καΐρου (Συμφωνία του Λιβάνου) και στη δέσμευση να μην μπουν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ στην Αθήνα και στα άλλα αστικά κέντρα. Έτσι στο κέντρο της Αθήνας κατέφυγαν οι δυνάμεις των Ταγμάτων Ασφαλείας και των υπόλοιπων αστικών παρακρατικών οργανώσεων (Χ, ΡΑΝ κ.ά.) και με την προστασία της Αστυνομίας Πόλεων άρχισαν να οργανώνουν το όργιο τρομοκρατίας εναντίον του ΕΑΜικού και του κομμουνιστικού κινήματος.
Η περίοδος αμέσως μετά την απελευθέρωση δεν ήταν ομαλή και σημαδεύτηκε από τις συγκρούσεις μεταξύ των δυνάμεων του ΕΛΑΣ και των απομειναριών του αστικού κράτους. Η πιο έντονη δράση των αστικών κρατικών και παρακρατικών δυνάμεων καταγράφηκε την 15η Οκτωβρίου, όταν άνοιξαν πυρ στην περιοχή της Ομόνοιας κατά του πλήθους που πανηγύριζε, σκοτώνοντας επτά άτομα.
Ωστόσο, την επαύριον της απελευθέρωσης της Ελλάδας από τους ναζί η μεγαλύτερη οργανωμένη -πολιτικά και στρατιωτικά- δύναμη που είχε υπό τον έλεγχό της σχεδόν το σύνολο της ελλαδικής επικράτειας ήταν το ΕΑΜ. Όμως το ΚΚΕ, που ήταν ο κύριος αιμοδότης και καθοδηγητής του ΕΑΜ, δεν είχε κατορθώσει να διαμορφώσει στρατηγική για την επαναστατική ανατροπή της καπιταλιστικής εξουσίας στις επαναστατικές συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί. Αντίθετα προωθούσε το ουτοπικό αίτημα της εθνικής ενότητας και του εκδημοκρατισμού. Και ο ταξικός αντίπαλος χρησιμοποιούσε αυτή την αδυναμία για να χαλκεύσει νέα δεσμά πίσω από τις πλάτες του ελληνικού λαού.
Ήδη από το 1943, όταν φάνηκε ότι η πλάστιγγα του πολέμου έγερνε οριστικά ενάντια στις δυνάμεις του φασιστικού άξονα, το σύνολο των αστικών δυνάμεων ξεπέρασε τις παλιότερες αντιθέσεις του και στράφηκε ενάντια στις δυνάμεις του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, προκειμένου να επανασταθεροποιήσει την αστική εξουσία. Ο ΕΔΕΣ του Ναπολέοντα Ζέρβα κήρυξε ουσιαστικά εκεχειρία με τις δυνάμεις κατοχής και ο ΕΔΕΣ Αθήνας συμμετείχε στα Τάγματα Ασφαλείας που συγκρότησε η δοσιλογική κυβέρνηση Ράλλη με τις ευλογίες του συνόλου του αστικού πολιτικού κόσμου. Η αστική κυβέρνηση του Καΐρου διέλυσε τη φιλοΕΑΜική Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση που δρούσε στα στρατεύματα της Μέσης Ανατολής και έκλεισε την πλειοψηφία τους στα βρετανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Από τα τέλη του 1943 πολλαπλασιάστηκαν οι εκτελέσεις των κομμουνιστών και των ΕΑΜιτών και από την άνοιξη του 1944 τα στρατεύματα Κατοχής σε συνεργασία με τα Τάγματα Ασφαλείας και τους Μπουραντάδες επέδραμαν εναντίον των γειτονιών της Αθήνας και του Πειραιά με έντονη παρουσία του ΕΑΜ.
Η τελευταία πράξη των δολοφονικών σχεδίων συμπεριλάμβανε τη διάσωση των Ταγμάτων Ασφαλείας και των άλλων ένοπλων αστικών οργανώσεων και τον ερχομό των βρετανικών στρατευμάτων. Ένα μήνα πριν την απελευθέρωση (12 Σεπτέμβρη) ο Γ. Παπανδρέου θα στείλει στον Τσόρτσιλ το παρακάτω τηλεγράφημα ζητώντας την άμεση αποστολή βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων: «Δύναμαι να σας διαβεβαιώσω ότι η σταθερότης της ελληνικής κυβερνήσεως θα διατηρηθεί πλήρως κατά τας επικείμενους κρίσιμους στιγμάς. Δεν γνωρίζω τους λόγους διά την απουσία της Βρετανίας. Μόνον η άμεσος παρουσία εντυπωσιακών βρετανικών δυνάμεων εις την Ελλάδα και ψς τας τουρκικάς ακτάς θα ήτο δυνατό να μεταβάλει την κατάστασιν». Ήδη ο δρόμος για τα Δεκεμβριανά είχε ανοίξει.
Εξάλλου, ο βρετανικός ιμπεριαλισμός είχε από νωρίς καταστρώσει τα δικά του σχέδια για τη διάσωση της καπιταλιστικής εξουσίας στην Ελλάδα και τη διατήρηση του γεωπολιτικού του ρόλου. Ο αδίστακτος Ουίνστον Τσόρτσιλ γράφει προς τον Άντονι Ίντεν λίγο πριν από τη διάσκεψη του Λιβάνου (17-20 Μαΐου 1944): «…Προφανώς οδηγούμαστε σε αναμέτρηση με τους Ρώσους, λόγω των κομμουνιστικών συνωμοσιών τους σε Ιταλία, Γιουγκοσλαβία και Ελλάδα… Είμαστε στ’ αλήθεια διατεθειμένοι να συναινέσουμε στην κομμουνιστικοποίηση των Βαλκανίων και της Ιταλίας;». Ορίζει παράλληλα τη βρετανική στρατηγική: «…Πρέπει να επιτύχουμε ρήξη με το ΕΑΜ, πριν αυτό συνδεθεί πολύ με τους Σοβιετικούς. Θα πρέπει αν είναι δυνατόν να δημιουργήσουμε ένα τέτοιο χάσμα που να δώσει στους Σοβιετικούς να καταλάβουν ότι θα πρέπει να το σκεφθούν πολύ σοβαρά πριν πάρουν οποιαδήποτε απόφαση».
Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ από τους Γερμανούς κατακτητές και η λήξη του φρικτού αυτού πολέμου πανηγυρίστηκε έντονα και στην Καισαριανή. Η συνοικία, που ταλαιπωρήθηκε τόσο πολύ, προσπαθεί να μαζέψει τα ερείπιά της και να οικοδομήσει το μέλλον. Η χαρά της λύτρωσης, όμως, και της ειρήνης δεν θα κρατήσει πολύ. Σύντομα θα ηχήσουν και πάλι τα τύμπανα του πολέμου και η Καισαριανή θα μπει σε μια νέα περιπέτεια, μια καινούργια δοκιμασία. Η σφυρηλάτηση των κατοίκων της με τις ιδέες της εθνικής ανεξαρτησίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της παγκόσμιας ειρήνης και, παράλληλα, η σύνδεση των κατοίκων της με το προοδευτικό κίνημα και με το ΚΚΕ εξοργίζουν πλέον την καπιταλιστική εξουσία και τους Βρετανούς συμμάχους της. Η προσφυγική συνοικία που επιβίωσε «διά πυρός και σιδήρου» από την εγκατάσταση των προσφύγων, που γνώρισε το φρικαλέο πρόσωπο των «συμμάχων» στην τραγωδία του 1922, που θυσίασε τα παιδιά της στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, δεν μπορούσε τώρα να υποταχθεί. Η συνοικία αυτή που επούλωσε τις πληγές της και φιλοξένησε και έσωσε στα χαμόσπιτά της καταδιωκόμενους Άγγλους, θα προκαλέσει και πάλι μετά τους Γερμανούς, τη μήνιν, την οργή και την έχθρα των «πρώην συμμάχων», αλλά και των «πρώην συνεργατών των Γερμανών». Ίσως αυτή είναι η μοίρα των αδούλωτων επαναστατών και η Καισαριανή ήταν μια επαναστάτισσα , μια αντάρτισσα.
*Ο Σπύρος Τζόκας είναι πανεπιστημιακός – συγγραφέας
