ΚΑΠΟΤΕ ΣΤΗΝ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ: 20 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΚΥΡΙΑ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΕΛΜΗ ΣΤΟΝ ΚΑΤΑΜΕΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΑΙΟΛΙΑ
ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΔΗΜΟΥ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ
ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΑΙΟΛΙΑ
ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΕΛΜΗ
ΟΜΙΛΙΑ ΑΝΤΙΔΗΜΑΡΧΟΥ: ΣΠΥΡΟΥ ΤΖΟΚΑ
Ο χώρος που γεννήθηκε και έκανε τα πρώτα βήματα της η Κατερίνα Χέλμη αποτελούσε ένα φυσικό σκηνικό. Χώρος ποιητικός, εμπνευσμένος, με τις πολύβουες μέρες και τις μαγικές νύχτες, με τραγούδι, μουσική, χορό, κινηματογράφο. Η πλακιώτικη ατμόσφαιρα δεν θα μπορούσε να μην επηρεάσει την νεαρή Κατερίνα. Αντί για φαρμακοποιό που την προόριζαν, την κέρδισε το θέατρο και ο κινηματογράφος. Πρώτη εμφάνιση σε ηλικία 13 ετών στο «Θέατρο Κυβέλης» ( την «Ούφα» της αρχής της οδού Μητροπόλεως). Σπουδές στο Γυμνάσιο και την Εμπορική Σχολή, («αλλά» ) και στη Σχολή του Εθνικού Θεάτρου, του «Θεάτρου Τέχνης» και του Πέλου Κατσέλη. Την κερδίζει ο Μάνος Κατράκης, ο οποίος την παίρνει κοντά του σε ηλικία 18 ετών μετά από εξετάσεις, όπου αποκτά και τυπικά το δικαίωμα της εξάσκησης του επαγγέλματος του Ηθοποιού ως εξαιρετικό ταλέντο. Αργότερα μαθητεύει στο σανίδι κοντά στην κ. Κατερίνα, την Έλσα Βεργή και τον Δημήτρη Μυράτ. Σκηνοθέτες: Μουζενίδης, Μιχαηλίδης, Βολανάκης, Δαμιανός. Είναι η Αρχή.
Στη δεκαετία του 60 εκτίθεται στο χώρο του ελληνικού κινηματογράφου με ανεξίτηλες δημιουργίες ρόλων. Η Κατερίνα Χέλμη είναι η μαγική εικόνα του ελληνικού κινηματογράφου: θα έλεγα ότι αποτελεί την πρωθιέρεια αυτού του κινηματογράφου, την κορυφαία του χορού με μια διακριτή και διακριτική παρουσία. Η εικόνα της ταυτίζεται με τον παλιό ελληνικό κινηματογράφο. Ο Παλιός Ελληνικός Κινηματογράφος σχετίζεται με την κοινωνική πραγματικότητα της εποχής του, όχι όμως σαν καθρέφτης που την αντανακλά αναπαραστατικά, αλλά σαν μαγική εικόνα, που πρέπει να βρεις τον κωδικό της για να τον κατανοήσεις. Κι ακόμα, ότι η πραγματικότητα αυτή δεν είναι τόσο η πραγματικότητα των πραγμάτων και των γεγονότων, όσο των επιθυμιών, των φαντασιώσεων και των ονείρων. Αυτή είναι και η εικόνα της Κατερίνας Χέλμη και η παρουσία της.
Οι ρόλοι της Κατερίνας Χέλμη δημιουργούν κάποιες φορές την εντύπωση μια διπλής και αντιφατικής τάσης: Από τη μια, αποτελούν μια κραυγή εξέγερσης, κάνουν μια ρωγμή στην κοινωνική τάξη, διεκδικούν μια άλλη ζωή ή αποκαλύπτουν την πραγματική, αφήνουν την οργή και την αγανάκτηση να ξεσπάσουν κι από την άλλη, χάρη σε μια συντηρητική προδιάθεση, που χαρακτηρίζει το ελληνικό μελόδραμα, ηρεμούν τον άνθρωπο, τον συμφιλιώνουν με την κοινωνία και υποστηρίζουν την αναγκαία διαιώνιση του νόμου και της ηθικής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της αντίφασης: η Κατερίνα Χέλμη, ως αντιπρότυπο, ως πόρνη, είναι ο μόνος άνθρωπος που μπορεί να διασώσει την ηρωϊδα καθώς πρέπει από το διασυρμό. Η ηρωϊδα του μελοδράματος, γόνος καλής οικογένειας, μένει έγκυος: αμάρτημα σοβαρό για τα ήθη και την υπόληψη της. Καταφεύγει για βοήθεια στο αποδιοπομπαίο τράγο της μικροκοινωνίας: στη γυναίκα – μίασμα, στην κυνηγημένη. Και αυτή τη βοηθάει με ευπρέπεια και ηθική που ξενίζουν, αποκαλύπτοντας την υποκρισία και την ψεύτικη ηθική. Η φαινομενικά σχιζοφρενής φύση του ρόλου είναι η θαυμάσια απεικόνιση της κοινωνικής κατάστασης, χωρισμένης σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Στο στρατόπεδο της τρέχουσας ηθικής και σε εκείνο του ήθους το οποίο δεν διακρίνει τους ανθρώπους. Μιλάμε, όπως ίσως καταλάβατε, για την ταινία του Γιάννη Δαλιανίδη, «Νόμος 4000».
Ο ρόλος, επίσης, της Κατερίνας στα «Κόκκινα φανάρια» σχηματικά διακρίνει μία νέα κατηγορία, τη δραματική ηρωϊδα, ρόλος που διαφοροποιείται τόσο από τον κωμικό όσο και από τον τραγικό ήρωα, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα ομοιότητες και με τους δύο. Η δραματική ηρωϊδα αντιμετωπίζει συγκρούσεις που την κάνουν να υποφέρει, που αναπόφευκτα έχουν γι’ αυτήν ένα τίμημα, μεγαλύτερο ή μικρότερο, προσωρινό ή και μόνιμο, μέχρι την τελική στιγμή της αποκατάστασής της σε ηθικό τουλάχιστον επίπεδο, αν όχι και σε υλικό και κοινωνικό. Η δραματική ηρωϊδα έχει μέσα της το τραγικό στοιχείο της (αυτό)θυσίας, αλλά ταυτόχρονα διαθέτει το ένστικτο επιβίωσης του κωμικού ήρωα, χωρίς όμως, να μπορεί να καταφεύγει στους (κωμικούς) ελιγμούς του τελευταίου, καταφεύγοντας συνηθέστερα στις «κάθετες» και συγκρουσιακές λύσεις του τραγικού ήρωα. Με τον τρόπο αυτό υποφέρει, αλλά δε θυσιάζεται μέχρι τέλους και επιβιώνει, αλλά έχει και απώλειες. Ακόμα αντηχεί στα αυτιά μας η φωνή της Κατερίνας, ριγμένης στο πάτωμα και μας συγκλονίζει η ερμηνεία της.
Ακολουθούν και άλλες ταινίες: ποιος μπορεί να ξεχάσει τη σκηνή του αποχωρισμού στην ταινία «εχθροί» στο ψυχρό σκηνικό του σιδηροδρομικού σταθμού ή την εξαίρετη ερμηνεία στον «ίλλιγγο» μέχρι και τις πιο πρόσφατες, με κορυφαία αυτή του Δημήτρη Μαυρίκιου «ο δρόμος του Λαμόρε». Η Κατερίνα Χέλμη αναπαριστά με τους ρόλους της το βιωμένο ιστορικό χρόνο αλλά και το χρόνο της άμεσης μνήμης. Έτσι, μέσα από την ηρωίδα του παρόντος με έμμεση αναφορά στο παρελθόν αναγόμαστε στο σχήμα, όπου αφηγήσεις ευθέως αναφερόμενες στο παρελθόν αυτομάτως συνδέονται με τη δραματική έκφραση. Όταν δηλαδή εμφανίζεται η ηρωίδα σε σύνδεση με το ιστορικό παρελθόν και υπεισέρχεται η παράμετρος του παρελθόντος ως αναπαράστασης της ιστορικής μνήμης, αυτομάτως εμφανίζεται η δραματική έκφραση. Από την άλλη πλευρά ο κοινωνικός χώρος της ηρωίδας είναι ο χώρος του απλού λαού, ίσως και ο χώρος της δικής μας γειτονιάς, της γειτονιάς του αγώνα και της αναζήτησης του ονείρου. Με άλλα λόγια νοιώθουμε την Κατερίνα Χέλμη έναν δικό μας άνθρωπο, έναν άνθρωπο της διπλανής πόρτας.
Εξάλλου ο ΠΕΚ υπήρξε ο συλλογικός φορέας ενός ατομικού ονείρου πρόσκαιρης ανακούφισης κι ελπίδας για ένα λαό καθημαγμένο από τον πόλεμο, τις κακουχίες και τη φτώχεια, ένα λαό που για λίγα χρόνια πριν είχε προς στιγμήν πιστέψει στο όραμα της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, που αγωνίστηκε γι’ αυτά και που τελικά ηττήθηκε. Ο λαός αυτός αναγνώριζε τους δικούς του ανθρώπους μέσα στο μαγικό πανί, είχε τις δικές του εικόνες. Για τον λαό της Καισαριανής της φτωχολογιάς, της ανθρωπιάς και του αγώνα η εικόνα της Κατερίνας Χέλμη ήταν γνώριμη και οικεία, ήταν η καθημερινή εικόνα, ήταν ο δικός μας άνθρωπος. Η βασανισμένη φιγούρα, όπου εκεί που έσκαγε ένα χαμόγελο, έσταζε και ένα δάκρυ. Εξάλλου κάπως έτσι δεν ήταν και γειτονιά μας; Η Καισαριανή, εξάλλου, είναι συναισθηματική βίωση της Κατερίνας, καθώς ο αείμνηστος αδελφός της, ο θεατρολόγος Κώστας Χέλμης συνεργάστηκε με το θέατρο Καισαριανής στα χρόνια της άνθισης του στην παράσταση «ΜΠΑΜ τριαλαλό». (Μνεία για το θίασο). Και η ίδια η Κατερίνα έχει συναντήσεις με τη γειτονιά μας.
Πέρα από το τι πιστεύουν οι ήρωες του μελοδράματος «η μοίρα δεν είναι μεταφυσική ή θεϊκή, αλλά κοινωνικοπολιτική», λέει ο Jean – Loup Bourget, κι αυτός ο ορισμός θα ταίριαζε σ’ όλα τα ελληνικά μελοδράματα, γιατί «οι αλυσίδες που δένουν τους ανθρώπους με τη μοίρα, καθιστώντας τους σκλάβους» είναι αρχικά κοινωνικές. Η Κατερίνα Χέλμη, ως μητέρα στην ταινία «Άγγελος», αναδεικνύει αυτή τη διάσταση με το ρεαλιστική ερμηνεία της που δένεται απόλυτα με το θλιβερό και απάνθρωπο σκηνικό. Από κοινωνιολογική άποψη, η σπουδαιότητά του είναι αξιοπρόσεκτη. Μέσω αυτού του κινηματογραφικού είδους και της συμβατικότητας του, το κοινό ευαισθητοποιείται για μερικά κοινωνικά θέματα, που, αν παρουσιάζονταν από μια σκοπιά μη μυθιστορηματική, δε θα κατάφερναν ίσως να το αγγίξουν. Ξεκινώντας από πραγματικά γεγονότα που στην οθόνη χρωματίζονται με μια πλούσια φαντασία, το μελόδραμα οικοδομεί έναν ολόκληρο κόσμο όπου το μυθιστορηματικό στοιχείο συναρπάζει το κοινό χωρίς βέβαια να αλλοιώνει εντελώς την αλήθεια.
Ενώ, δηλαδή, ο ΠΕΚ προβάλλει την εξωραϊσμένη επιφάνεια του μεγαλοαστικού προτύπου ζωής, καλλιεργώντας τη θελκτική αυταπάτη ότι το πρότυπο αυτό είναι προσιτό στον καθένα οι ρόλοι της Κατερίνας Χέλμη εκφράζουν το αντιπρότυπο, το ρεαλιστικό, το καθημερινό. Αυτός ο κινηματογράφος, που γεννήθηκε σε μια περίοδο εξαιρετικής φτώχειας στην Ελλάδα, αναπτύχθηκε, μέστωσε και δέχτηκε θερμή υποδοχή από το κοινό, που χρειαζόταν εκείνη τη δύσκολη εποχή μια μεγάλη δόση ψευδαισθήσεων.
Γενικά, στο ελληνικό μελόδραμα η γυναίκα υφίσταται μια διπλή σκλαβιά: οικογενειακή και κοινωνική. Η Κατερίνα Χέλμη αντιπροσωπεύει στους ρόλους της αυτή ακριβώς την πραγματικότητα. Πάνω απ’ όλα, δίνει την εικόνα ενός πληγωμένου πλάσματος, παθητικού, που εξουσιάζεται από τον άντρα και τα πάθη της. Απαθής, υφίσταται μάλλον τα γεγονότα παρά τα προκαλεί. Ο ρόλος της περιορίζεται σε μάνα ή πόρνη.
Η Κατερίνα Χέλμη, όμως, είναι κυρίως μια θεατρίνα με εξαιρετικό ρεπερτόριο και μεγάλες παραστάσεις. Η Θεσσαλονίκη αποτελεί την έμπνευση της. Η Κατερίνα γίνεται στη Θεσσαλονίκη πόλος έλξης για το θεατρόφιλο μακεδονικό κοινό. Με τη Θεσσαλονίκη τη συνδέουν δεσμά πνευματικής λειτουργίας και ανάγκης. Ο Μίνως Βολανάκης την εμπιστεύεται και γίνεται ο μέντορας της, την σημαδεύει κατά κάποιο τρόπο. Συνεργάζεται για αρκετά χρόνια με το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, όπου αφιερώνεται σχεδόν αποκλειστικά σε ρόλους κλασικού ρεπερτορίου και αρχαίας τραγωδίας. Ιοκάστη στον «Οιδίποδα Τύρρανο», με τον Νίκο Κούρκουλο σε σκηνοθεσία Μίνου Βολανάκη, «Ιφιγένεια εν Ταύροις», με τον Γιώργο Κιμούλη σε σκηνοθεσία Ν.Χαραλάμπους.
Συνεργάζεται με το «Εθνικό Θέατρο», με τελευταία της προσωπική επιτυχία τη δημιουργία του ρόλου της «Κυρίας» στις «Δούλες» του Ζάν Ζενέ (1993). Το 1995 ξαναγυρίζει στη Θεσσαλονίκη για το Νεοελληνικό Θέατρο, μετά από πρόσκληση του Βασίλη Παπαβασιλείου, για να παίξει στο «Φυντανάκι» του Παντελή Χόρν. Η παράσταση παίζεται για δύο χρόνια. Το 1999 ξαναεμφανίζεται με το έργο του Φρεντερίκο Γκαρθία Λόρκα: «Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα». Η παράσταση παίζεται για δύο χρόνια με μεγάλη επιτυχία. Η Κατερίνα Χέλμη είναι μια κατά εξοχήν Λορκική φιγούρα και ανεβάζει τον πήχυ ψηλά με την ερμηνεία της.Το 2003 κάνει την εμφάνισή της στο έργο «Η παρεξήγηση» του Αλμπέρ Καμύ, με τον Νίκο Λεμπεσόπουλο και την Αγλαία Παππά στο θέατρο «Ιλίσια».
Το καλλιτεχνικό έργο δεν την εμποδίζει από το κοινωνικό. Ενδιαφέρεται για τους νέους ανθρώπους, κυρίως του θεατρικού χώρου και μετέχει στα κοινά. Είναι μέλος του «Συλλόγου Αθηναίων» και έχει χρηματίσει ήδη ως Δημοτικός Σύμβουλος επί Δημαρχίας Δημήτρη Μπέη. Επίσης, το 1994 γίνεται μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του «Πνευματικού Κέντρου Αθήνας».
Χαρακτηριστικό είναι το ήθος της Κατερίνα Χέλμη το οποίο οικοδομείται στη στάση της ζωής της και στην αξιοποίηση του ταλέντου της. Ηθικός άνθρωπος δεν είναι αυτός που κραυγάζει μεγαλοστομίες και κυνηγάει την επικαιρότητα αλλά αυτός που με την καθημερινή του στάση επιβεβαιώνει τις αρχές του. Εξάλλου, χαρακτηριστικό του ανθρώπινου ήθους είναι η σεμνότητα, καθώς οι αξίες και οι αρετές δεν διακηρύσσονται, αλλά αποκαλύπτονται. Και η σεμνότητα της Κατερίνας Χέλμη είναι παραδειγματική. Το ήθος σφυρηλατήθηκε μακριά από τους φακούς της δημοσιότητας, μέσα στη ζωντανή κοινωνία, με αξιοπρέπεια και σεβασμό σε αρχές και ιδεολογίες. Και κυρίως με σεβασμό στο ταλέντο της. Με τις αρχές αυτές υπηρέτησε, υπηρετεί και θα υπηρετεί την τέχνη της. Γιατί τέτοιους ανθρώπους δεν τους καλύπτει κανένας κρυψώνας. ‘Ολες τις ευχές μας και πάντοτε φωτεινή, ευθυτενής και κυρία.
